I. N. I.
DISPVTATIO
DE
AQVA SANGVINEA
MARIAEBVRGENSI,
VULGO
Von dem
in Blut verwandelten Masser
bey Marienburg /
QVAM
SVB PRAESIDIO
DNI. GEORG. PETRI Schultzen /
PHIL. & MED. DOCT. NEC NON P. P. O.
DOMINI PATRONI, FAUTORIS
ET PRAECEPTORlS SUI
OMNI HONORIS CULTV PROSEQVENDI
DIE XXVIII MAII A. M.DCCXVI.
IN AUDITORIO MAXIMO
PVBLICAE DISQVISITIONI SVBMITTIT
AVTOR ET RESPONDENS
MICHAEL ADAM GVSOVIVS, Mariaeb. Prvss.
gymnasio valedictvrvs.
THORVNIil,
Impressit Joh. Nicolai NOBIL. SENAT, & GYMN. Typogr.
VI R O
Maxime Reverendo, Amplissimo
atque Praeclarissimo
DN. EPHRAIM PRAETORIO,
Pl. Rever. Minist. Thorun. Seniori & Pastori Mariano
celeberrimo.
Pl. Reverendis, Clarisssimis atque Doctissimis
Dn. SAMUELI SCHOEN-
WALDTIO
Ad aedem S. S. Trmit. in N. C. Eccleaiaatae meritissimo.
Dn. CRISTOPHORO RADZKI
Ad aedem D. Mariae Pastori Polonico fidelissimo.
Dn. JOH. REINH. BOEHM
Ad aedem S.S.Trinit. Eccletiastae vigilantissimo.
Nec non
Nob. Spectatissimo atque Consultissimo
domino
Dn. CASPARI BERNDT
Magistro Scabinorum vet. Civit, gravissimo
ut &
Doctrina & Sanctimonia vita conspicuo
Dn. HENRICO PROCHNAU,
S. S. Theolog. cultori & Ministerii Candidato dignissimo.
Primitias hasce debitae observantiae atque grati animi causa
offert
MICH.AD.GUSOVIUS. AUT, et RESPOND.
CAPYT I.
§. 1.
PRiusquam de ipso Themate hujus
Dissertationis agam, amore patriae
ductus ex Historia de Civitate. Mariaeburgensi
nonnihil praemittendum
esse duxi. Quo tempore, Anno &
loco Mariaeburgum sit condita, certa
& indubitata res non est inter historicos.
Dusburgius in Chronico
Prussiae p. 283. annotavit sequentia : Anno 1280 casirum
Santyrii mutato nomine & loco translatum fuit ad eum
locum , ubi nunc situm est & vocatum nomen eius Mergenburg,
id est, Castrum S. Maria, ad cuius laudem & gloriam haec
translatio facta fuit. Clarius modum fundationis proponit
Hartknochius m Alt und Neuen Preussen fol 405.his verbis:
Mit
Mit der Fundatien gieng es folgender Gestalt eu. Ver Hertzog
aus Pommern Swentopelcus hatte schon An. 1244 in dem ersten
Abfall der Preussen im grossen Werder an dem Ort, wo die Weichselund
die Nogat sich scheiden, eine Festung gebauet, und hatihr den Nahmen
Zanthier gegeben. Aus derselben that er den Kauffleuten
und andern, die da zu Wasser reiseten, viel Schaden. Als hernach
der Frieden mit ihm geschlossen worden, kam diese Vestung in des
Ordens Hande. Wiel aber dieses Schloss an keinem gelegenem
Ort gebauet war, hat es der Hohemeister Hartmann von Heldrungen
An. 1280. oder 1281 lassen abbrechen, und ein anderes aufsgefuhret
an dem Ort, wo jetziger Zeit das Schloss Marienburg noch
stebet. Doch war dazumahl nur der erste Stock gebauet, welcher
heutiges Tages das alte Schloss heisset.
§. II. Ex quibus allatis cognoscimus, quod, licet
absente tamen concedente Magistro generali Ord. Teut.
Hartmanno Comite de Heldrungen, disponente vero &
dirigente Mangoldo de Sterenberg XI. Mag. Provinciali
Pruss. sua primordia ceperit Mariaeburgum. Conf. Dusburg.
l.c. Num veroCivitatis & Arcis aequalia fuerint jacta
fundamenta, inter eruditos lis est Hartknochius l, c. existimans
non ita diu post fundamenta arcis jacta etiam urbis
condendae esse factum initium, de vero & genuino fundatore
his disputat verbis: Di: Stadt wird auch bald hernach
angeleget seyn von dem Landmeister Conrad von Tierburg dem
Jungern, welcher An. 1283 Landmeister worden. lch habe zwar
das erste Marienburgische Fundations-Privilegium gelesen, darin
stehet, das es Conrad von Thierburg An. 1276 5 Kal. Maii gegeben
habe,und also ware daraus schliessen, das die Stadt noch
vor dem Schlosse gebauet sey, und das Privilegium Conrad von
Thierburg der altere gegeben habe, aber wiel weder Dusburg, noch
irgend
irgend ein ander unserer Preussischen Geschicht-Schreiber gedencken,
das die Stadt Marienburg solte alter seyn ais das Schlos daselbst,
vermeine ich, das die Jahrzahl von dem Abschreiber aus dem Original,
so ich recht gesehen, ubel nach geschrieben, und das dieses
Conrad von Tbierburg der Jungere sey. Verum enim vero
cum certum sit & quotidie eveniat, ut Privilegia recens
condendarum Urbivm, Universitatum &c. ante exordia
publici juris fiant, ex eo, partim ut scire possint exteri subuitique,
partim etiam ut sue immunitatum & beneficiorum,
quae in privilegiis subinde promittuntur, eo promptius,
citius & alacriusad locum indictum confluant: hinc existimamus
non urgere necessitatem, ut cum Hartknochio
idem sentiamus, vel adeo de emendando vel excusando
anno & Authore Privilegii fundationis simus solliciti.
Tantum observandum esse ducimus,ne error alius oriatur
de Conditore Mariaeburgi, & Livoniae Arx cum Prussiae confundatur,
quod monet Schutz. 1. c. f. 76. his. p.76. An seine
Stelle ward geweblet, der sechzehende Hochmeister Ditrich Grave
von Aldenburg, ein achtzigjariger Mann, der zu vorn eine geraume
Zeit Landmarschalck gewesen war. Diesem Hochmeister Iegen
etliche Croniken bey, das er habe das Schlos Marienburg den
Hochmeister-Sitz ersten mit Mauren, Graben und Thurmen bevestlget,
und darinne die Kirche gebauet, auch ersten die Brucken
daselbst uber den Nogat geschlagen, und die beyden Schloser Dantzig
und Schwetz auffs neue bevestiget. Was Marienburg belanget,
achte ich das es mehrern Theils fur ihm gechehen sey, und
der Irrthum dahero in die Cronicken kommo, weil er Marienburg
( nicht in Preussen ) sondern in Lieffland gegenst die einstreiffenden
Littbauen ersten gebauet hat. Wie an seinem Ort bald hernach
wird zuer seben seyn. Idem pergit fol.77.Zs diesem Jabr( scil. 1336.
	umb
umb Pfingsten bauste dsr Hohmeister (Ditrich von Aldenburg) die
Festung Marienburg in Lieffland kegenst der Unglaubigen Ausfalle,
auf ein Wcrdtr Romayn; genandt, zwischen Velun und
Beisten, welchen Bau sich die Unchristen unterstunden zur
verbindern, samleten sich auch dermassen starck zu haussen und
noethigten die Christen mit Gewalt, das sie fur diesmahl den Bau
unterlassen musten.
§ III
Arcem Zanthir dictam, Schwentopelcus Dux Pomeraniae
Anno 1244. in eo loco, ubi Vistula partem aquarum
suarum dividit cum Nogato, exstruxit in bello truculento,
quod cum Ordine Teutonico feditiosorum Prussorum
auxilio adjutus gessit. Quod Hartknochius in notis ad Dusburgium
his verbis pag. 238. annotavit. Santhirium fitum erat
eo in loco ubi Vistula & Nogadus confluunt. Vt & Schutz 111
Chron.Pruss.fol.27. Vnd damiter genseit der Weissel desto besser
moechte einwurtzeln, so bauete er ein neues Schlos Zanthier,
an den Ort, da der Nogat und die Weissel zusammen kommen,
darumb nicht leichtlich die Schiffe und Weissel-Kahnen ungeplundert
vorbey lauffen kunten, rhate auch daraus denen, dis sich des
Strohmes gebrauchten, manchen grossen Schaden, Quod testatur
hanc arcem eo animo exstructam fuisse, ut hostibus praenavigantibus
maximum ex ea damnum posset afferri.
Hinc & occasionem hanc bene observarunt & commodo
illo, quoties occasio nocendi se obtulit, usi sunt, quod
Schutzius 1, c. sequenti folio comprobat, Mittler weil
waren die Blbinger so belagert und umbgeben das ihnen gros
Mangel an Proviant zustunde, darumb der Land Meister einen
Kriegs Obristen Bruder Conrad Brehmer mit 3 Schiffen, die mit
allerey victualien beladen, und mit guttm Kriegs Volck: besorget
	ihn
ihnen zum Entsatz zufertigte, weiche als sie bey die Festung Zanthier
kommen, wurden von 20. Kahnen des Schwatspols Volck
angerennet.
$. IV.
Hinc patet, quod omnino in satis pro conditione
temporis & propositi munito atque utili loco castellum
hocce fuerit situm. Quae graves vero causae moverint
Ordinem, ut hanc arcem vel Castellum destruere & in alium
transferre locum voluerint, non determinabimus.
Eadem fere de aliis Prussiae urbibus & arcibus passim in
historicis prussicis leguntur. Sic de Thorunio Tit.P.Domini
Praesidis Schediasma Historicum l. de Memorandis Thorunensitus
§, I. conferri potest. De Culmia Clariss. Hartknoch.
In A. u. N. Pr. p. 373. De mutato loco Regiomonti
legi potest Schutz. in Chron. Pruss. f. m. 37. nec non
de Beyersburgo Idem l. c. f. m. 80. De transpositione
autem Arcis Zanthir Conf. Clar. Hartknoch l. c. f. 405.
cujus verba jam §. I. adduximus.
§. V.
Singulare est quod gentiles & Ethnici plerumque
Nemora, Arboreta & arbores elegerint, in quibus Diis suis
cultum exhibere possent. Quoniam enim putabant Deos
muris atque parietibus ob suam immensitatem includi
non posse, sed potius sub dio colendos esse ; hinc in sylvis,
arboretis atque collibus Deos suos adorarunt iisque
altaria in quibus simulacra Deorum erigerent, exstruxere.
Postmodum vero cum animadverterent variis tempestatibus
corrumpi simulacra, tectis & sepibus contra coeli
injurias ea praemuniebant, quae tandem post longum temporis
usum in domos atque templa amplissima sunt commuta-
mutata. Egregie de his scribit Plinius, in H. N. 1. XII, Cap.
1. De arborum honore: Hae fuere Numinum templa, priscoque
ritu ut simplicia rura, etiam nunc Deo praecellentem arborem
dicant: Nec magis auro fulgentia atque ebore simulacra,
quam lucos & in iis silentia ipsa adoramus. Arborum genera
Numinibus suis dicata perpetuo servantur ; ut Jovi esculus,
Apollini laurus, Minerva olea, Veneri myrtus, Herculi populus :
Quin & Silvanos, Faunosque & deorum genera Silvis, ac sua numina,
tanquam & coelo attributa, credimus. Et Seneca Epist.
41:	 Si tibi occurrit vetustis arboribus & solitam altitudinem
egressis frequens lucus, & conspectum coeli densitate ramorum
aliorum alios protegentium submovens : llla proceritas silvae, &
secretum loci, & admiratio umbra, in aperto tam densae atque
continua, fidem tibi Numinis facit. Germani praecipue quercus
sacras habebant, testibus Plin. 1. XVI. cap. ult. Crantzio
Vand. 1. 6. c. 23. quas singularibus ritibus sacrabant,
quos Cromerus recenset 1. 15. Lege, quae de
quercu egregie coacervavit Schedius de D. G. lib. II.
c. XXIV. inde forte factum, quod Muhammedes sub arbore
inauguratus fuerit, ut prodit Elmacinus, lib. 1. Hist.
Sarac. Cui autem Deorum singulae arbores sacrae, vide
apud Benedictum Curtium, lib. III, de hortis ; & Meursium
f. in Arboreto sacro : Item cur arbores & silvae sacrae
scil. propter umbram, apud Wauwerium in Paegnio,
c. IX. Celeberrima porro Templa, in qvibus oracula
olim responsa dederunt, Silvas habuere adjacentes;
hic Oraculum Trophonii, Delphicum & Jovis Hammonis,
de quo Curt. lib. 4 c. 7. scribit. Tandem ad sedem
consecratam Deo ventum est. Incredibile dcitu, inter vastas
solitudines sita, undique ambientibus ramis vix in densam- umbram
cadente
tadente sote, contecta est. Quod vero m ejusmodi solitudinibus
vastis & silvis densis templa illa exstructa fuerint,
forsitan propterea factum est , ut sacerdotes
in solitudine & silvis eo magis fraudes suas tegere potuerint ;
hinc quoque iis in Regionibus praecipue, quae
silvestres & montanae erant, quaeque cryptis, cavernis, &
speluncis abundabant, reperiebanrur. Confer Antonii
van Dale elegantissimas dissertationes de Oraculis; dissert.
1. cap. 3. In iis locis quoque reddebantur Oracula atque
responsa, quae tamen non a Daemone, sed potius Antistitum
astutia profecta videntur, Si paululum saltem inquirimus
in eorum ritus atque artes, qua ratione nimirum
consulentes responsionibus ambiguis deceperint, eos
per certos ritus eum in finem effictos, in anteriori parte
detinuerint priusquam ad Oraculum consulendum admitterentur,
ut per confessionem peccatorum, per Quaestiunculas
curiosas, narratiunculas atque circumductiones
aliquid eorum, quorum causa advenerant, elicerent,
quae postea ad Antistites & sacerdotes deferebantur, ut
sic praemeditari , qualia responsa essent danda, possent,
omnino fraudes atque imposturas Sacerdotum depreheurdimus.
Imo adeo aatuti erant hi fraudulenti Sacerdotes,
ut non quemlibet admitterent, sed si quem forte suspicarentur
advenisse, ut in fraudes eorum curatius
inquirere vellet, eum dolose interfici curarunt, ne forte
eorum fraudes, ex quibus maximas capiebant opes &
munera, detegerentur. Ad intima vero Oraculorum nemo,
nisi interdum Reges, quos ob summam potentiam
admittere debebant, perbucebatur, Et si qui ex singulari
quadam gratia alii divites ( qui egregia sacrificia atque
B	munera
munera porrexerant) propius ad ista adyta admittebantur,
ita ut introspicere possent, variis tamen rebus atqne artibus
prospectus impediebatur, quod-modo allegatus Auctor
l. c. cap. 4. de Pythiae Oraculo his observat verbis:
At quamvis forte aliqui ex singulari quadam gratia vel alia ex
causa, dum ad hanc cellam pervadebant, transirent propius ad
ista adyta, ita ut in illa aliquomodo introspicere valerent ; illa
obsepta erant laureis frondibus atque obnubilata fumigationibus,
ut visus illorum eo satis juste ut aliquid ibi, curatius observarent,
istis plane prapediretur, Hinc & prudentiores Ethnici inter
quos Philosophi, inprimis Cynici, Aristotelici aliique
quam plurimi haec deriserunt, ac omnia Oracula, cum rei
veritatem sat clare perspiecrent contemptui, atque ludibrio
omnibus exposuerunt. Cic. lib. 2. cap. 55. de divinatione
haec habet verba: Eodemqu; modo nec ego publice nescio
cui, nec Martis Vatibus, nec Apollinis opertis credendum existimo,
quorum partim ficta, partim effutita temere nunquam ne mediocri
quidem non modo prudenti probata sunt. Conf. praeterea
Dan. Clasen de Oraculis Gentilium Cap. XIX. De iis
qui ludibno habuerunt Oraculum & Cap. XX. de iis qui plane
contempserunt Oracula.
§. VI.
Qua ex re quoque Deus Ter. Opt. Max. Populo
suo Judaico olim arbores ad altaria plantare serio interdixit
Deut. 16.21. Non plantabis tibi licus, ullam arborem, seuex ulla
arbore, juxta altare Domni Dei tui, quod facies tibi. Quoniam ritus
hic erat. ldololatrarum & Gentilium, adeoque Deo non piacuit
pari modo cum idolis coli.Propterea populo suo mandavit
ut Silvas paganorum exscinderent & concremarent
Deut
Deut. 7. 4. Seldenus De jure .N & G 1.2. c. 7. pag. 14.
dicit, quod adeo sancte ipsis Iudaeis a Deo fuerit interdictum,
ut nec Umbra ab ejusmodi arbore proeedente
ipsis frui liceret: Nec per lucum transire fas esset: nisi
alia non pateret via: Nec volucrum in eo nidificantium
tum ova, tum pulli teneriores, in esum adhiberi possent.
Porro nec lignari ex ejusmodi silva, nec panibus in Turno
inde calefacto coctis, aut eibis sic elixatis assatisque,
nec cinere ligni eombusti uti deberent. Cur vero Deus
Opt. M. tam serio populo Judaico id prohibuerit, DIETERICUS
in antiquit. Bibl: Ex Deut. XII. v. 3. p. 266. his
verbis proponit : Itaque cum ilii Cananai sui idolorum Altaria
& templa frequenter in lucis montibusque amoenis erigerent,
ut ab omni illa Idololatrarum imitatione esset remotior gens
Judoea, universim prohibet in lege, simile quid introduci indivini
cultus societatem Deus O. M. dicens Non plantabis lucum. Noluit
Deus sui templi ambitum, aut ubi esset tabernaculym, lusis esse
consitum, aut arboreulla ornari altare, ne populus ad idololatriam
pronus Cananoeorum ritu id videretur factiare.
§. VII.
Eundem fere cultum Veteres nostri Prussi cum coeteris
gentilibus communem habuere, ut silvas & arbores
quasdam religiose coiuerinr, iisdemque inviolabilitatem
adscripserint. conf. Hartk, im A, und N. Pr, p, 120. & 121
ut & supra allegatum Exceli. Domini Praesidis Schediasma.
§. 1. p. 3. 4. Praecipue vero Quercus grandiores, quarum,
olim quatuor fuere pro sanctis habuerunt. vid, Clar.
Hartk, 1. c. pag. 117. & seqq. Inter qnas una tantae proceritatis
& magnitudinis plane insolitae fuit,ut in ejus cavi-
B 2	tatem
tatem eques ingredi ibique equum suum in gyrum agere
posset, quod alleg. Autor comprobat, p. 119. ubi ex Hennebergi
Pr. Landtaffeln, p. 472. sequentia adducit :
Die Eyche war inwendig hol (scii. 4. Quercus in pago Oppen
a Velau parum distante) und so weit, das einer mit einem
grossen Gaul hinein reiten und darinnen sieb mit dem Gaul herummer
werffen oder tumlen konte. Wie denn solches auch hochloeblicher
Gedachtnus Marggraff Albrecht der Elter, in Preusen
Hertzog, auch der itzige Bloete Herr Marggraff Albrecht Friedrich
gethan. Sie ist aber zu vorn, da sie noch grun gewesen,
und ihre Borcken gehabt hat, 27. Ellen dick unten bey der Erden
berum zu messen gewesen, wie man das Zengnis und Maas von
einem erbaren Rath der Stadt Welan kan kriegen, und ich seibst
von dem Rath daselbsten unter ihrem Siegel dessen ein Zeugnus
habe auffzulegen und zu beweisen. Solchet Eychen-Baum ist nun
amgefalten, hoere wohl langer stehen koennen, wo er nicht so gar
ver dorben woere worden : Den schier jedermann so dahin gekommen,
ihn zubesehen, hatte seine Nahmens erste Buchstaben,
Zeichen oder Marck und Iahrzahl darin gehauen oder geochnitten,
das sie also verdurren oder verderben muste. In ejusmodi
vero caritatibus arborum optime Sacerdotes Prudd. veterum
Kyrvaytae dicti fraudes suas tegere potuisse videntur,
cum consulti responsa dederint tanquam ex oraculo
aliisque artibus superstitiosis Prussis timorem iiicusserint.
Utrum verd tertia Quercus illa sacra circa Mariaeburgum
fita fuerit Hartkn. Dissert. 6. §, 5. sequentibus verbis disputat:
Tertia ingentis proceritatis quercus est illa, quam Cruciferi
Prussiam ingressi, in modum castelli propugnaculis erectis juxta
Vistula ripam muniverunt. Explodenda vero hic illorum sententia
est, qui Quercum hans eo in loco ponunt, ubi Mariaburgum
situm
situm est, in qua opinione fuit AEneas sylvius in Descript, Europa
c, 29. Quem sequitur Johannes Aubanus Bohemus lib. 3. de Moribus
legibus & ritibus omnium gentium Cap. 8. In eundem lapidem
graviori insuper lapsu incurrit Auctor Chronici Prussia
Belgica lingva scripti, qui non tantum quercum illam ad Mariaburgum
ponit, sed etiam sub hac ipsa antiquos illos tres majorum
gentium Deos, Percunum, Pikollum & Fotrimpum, cultos fuisse arbiiratur.
Vid. Chronicon illud p. 15. Recttius sentiunt, qui cum
antiquis Prussicarum rerum scriptoribus eam sitam esse dicunt eo in
loco, ubi vetus Thorunium olim jacuit, videlicet uno mlliari ab hodierno
Thorunio, Sic enim hac de re Petrus Diisburgensis; Fr. Hermannus
Balk, Magister Pruschiae aspirans ad negotium fidei prosequendum,
assumpto sibi duce praedicto virtute exercitus sui
transivit Wisselam & terram Culmensem, & in litore in descensu
fluminis aedificavit An Dn. 1231. Castrum Thorun. Haec aedificatio
facta fuit in quadam arbore Quercina, in qua propugnacula
& moenia fuerunt ordinata, ad defensionem undique indaginibus
se vallabant, non patebat nisi unus aditus ad Castrum.
Continue hi septem ftatres habebant naves circa se propter impetum
Pruthenorum, ut possent navigio redire Nessoviam, si necessitatis
articulus hoc svaderet. In successu vero temporis instituerunt circa
castrum civitatem qua postea manente castro translata fuit
propter continuam aquarum inundationem ad eum locum, ubi nunc
sita sunt & castrum & civitas Thorunensis. Haec Dusburg,
part, 3. Chron. cap. 1. Conf. Paullini in Philosophischen Feycrabend
p. 575.
§. VIII.
Inter alia memoranda Arx Mariaeburgensis,
Quam Magister Hartmannus de Heldrungen & post eum
Ditericus de Aldenburg, variis turribus exorna-
B 3					runt
runt summaque cura exstruxerunt, praecipuam considerationem
meretur: Ob elegantem enim concinnamque structuram
suam maxime olim innotuit. Hinc Hartknochius
im A. und N. Preussen fol. 407. dicit. In Summa es ist
vormahls dieses Marienburgische Schlos der Grosse, Schoenheit
und starcken Befestigung wegen unter die 3 vorn hmsten und
berubmsten Schloesser des gantzen Europens gerechnet. Eadem
pulchritudine & elegantia moti olim Magistri Ordinis Teutonici
hac in arce sedem suam fixerunt; qupdallegatus
Auctor l. c. de Sigfrido a Feuchtwangen primum factum
observavit. Distingvitur autem in veterem & novam arcem,
iilaque tempore Sigfridi de Feuehtwangen exstructam esse
dicit Hartknochius l. c, pag 406. Michaele de Sterenberg,
vero magis munita pluribusque turribus est adornata
vid, Idem Hartk, I c. p. 404.
§. IX.
In hac Arce praeprimis notandus sepulturae
locus Magistrorum Ordinis teutonici , germ. Sanct
Annen Grufft dictus, de quo Hartknoch l. c, p. 406, seqventia
habet: Nach der Zeit hat Dieterich von Aldeaburg der
Hobe-Mester das Schlos mit unterschiedenen Thurmen zieren,
die treffliche Graben ausmauren, die Kirche zu unser lieben Frauen
welche itziger Zeit die Jesuiten inne haben, auffbauen, und
unter derfeselben die S. Annen Grufft zum Begrabnus der Hohe-Meister
und dabey einen GOttes Acker fur das Convent machen
lassen. Seriem Magistrorum hic sepultorum citat. Autor
paulo post tradit:	ln	 der	H: Annen Grufft die nun offen stthet,
und gar nicht in acht genommen wrd, liegen folgende Hobe Meister
begraben, Dieterich von Aldenburg, Heinrich Dussner von
Arffberg, Winrich von Kniprode, Conrad Zollner von Rothenstein, Conrad
Tieber
Tieber von Wallenrod, Conrad von Jangingen, Ulrich von Jungingen,
Heinrich Reus von Plauen, Michael Kuchmeister von
Sternberg, Paul Bellizer von Rusdorff, Conrad von Ehrlichshausen,
In gedacher Grufft siehet man noch die Grabsteine liegen,
wie wohl man sie schon nicht alle Iesen kan. Hoc autem antrum
sepulchrale, quod beatus Hartk. in praecedentibus
suo tempore plane non curatum & neglectum scribit,
nostra aetate reparatum, obseratum, & clausum est, & sis
conservatur in diem hunc usque.
§. X.
Deinde quoque Carcer ostenditur, ex quo quidam
Lithvaniae Princeps, licet bene fuerit custoditus, ferreaque
janua atque repagulis circumclufus, auffugisse commemoratur.
Schutzius in Chron. Pruss. fol. m. 84. ad Annum
1361. multis hanc historiam exposuit verbis, quam nos
quantum fieri poterit breviter explicamus : Kinstondius
in praelio quodam Ordinis cum Lithvanis commisso a tratribus
erat captus, asque Mariaeburgum in custodiam 
perductus. Ibi bene custodiebatur, nemoque ad eum admittebatur,
praeter servum Magistri, qui captivo, ut alimenta
praebere atque de die inservire posset, adjungebatur.
Forte Fortuna autem in muro foramen aliouod
relictum erat, ut aliquid ibi vel reponi vel cistula quaedam
intrudi possit; Quod tamen quoniam variis tegumentis
atque tapetibus, dignis captivo principe, erat
exornatum, non facile observabatur. Hocce foramen tandem
Princeps sollicitus de fuga sub tegumentis animadvertens,
anxius atque timidus servo isti consilium suum
aperit ; quem jam ante maximis pollicitationibus sibi
devinxerat ; qui statim promptus ad exequendum consilium
fuit,
fuit atque operam suam & auxilium promisit, denique
variis in carcerem dolose & clanculum allatis instumentis
eliquum murum persodit noctuque cum principe
commutatis vestibus auffugit.
§. XI.
Essent adhuc quaedam in arce veteri observanda
ne vero brevitati studentes, simus nimis copiosi, Arcem
novam & quae ibi notanda veniunt, paucissimis considerabimus.
Primo loco statim occurrit Coenaculum Magistrorum
ordinis una cum fratribus solenne & publicum.
De eo Hartknoch. I, c, pag. 407 hanc refert historiam.
In dem 13. Jahrigen Polnischen Kriege das Schlos belagert
ward, und der HoheMeister mit den vornehmsten Ordens-Brudern
auff dem langen Saal des neuen Schlosses zu Tisch sas, soll ein
Varahter den Pohlen ein Zeichen mit einem ausgebangenen Huth
gegeben haben, wohin er die Buchse hinrichten soll, wenn er den
eintzigen Pfeiler darauff das gantze Gemach rubet, treffen, und
also wenn das Gemach umbfallen wurde, den Hohemeister mit allen
Ordens Herrn, so mit ihm gespeiset, toedten wolte. Der Schus
geschabe auch zwar, aber ohne sonderlichen Schaden, weil er den
Pfeiler verfehlet : das Loch in der Maur wird daselbst noch
gezeiget.
§. XII.
In arce nova quoque turris quaedam germ. Butter-Milchs
Thurn juxta Nogatum versus septentrionem sita
hoc loco commemoranda venit & jamolim ob ridiculas
narrationes inclaruit. Hartknochius varias, qua occasione
exstructa fuerit pag, 407. in compendio collegit:
dicens: Incolas pagi cujusdam Gros Lichtnau dicti soli fertilitate
ad luxum variaque scelera atque nequitias deductos
fuisse
fuisse, sic ut primo Monachum pauperem in saccum amplum
conjectum in camino supposito igne suspenderint,
ut ova pareret: Deinde aliquem hominem igne admotum
assarint. Denique saceraatem ad suem, quam hominem
agonizantem mentiebantur, arcesserint, ut eam ad
mortem disponeret; hic autem rem falsam animadvertens
simularit se aliquid domi oblitum esse, atque statim equoconscenso
magistratui Neuteuehiano haec retulerit, qui
extemplo illue protectus, ut in hanc rem curatius inqui
rere posset: Sed variis contumeliis ab incolis pagi exceptus
& vexatas sit : Ob tales ergo tantasque nequitias
loco poenas hanc turrim extruere debuerint & calcem,
quae alias aqua solet dilui, lacte agitata germ. Butter-Milch
praeparare. Sunt & qui scribunt hanc turrim, batyro
liquefacto ab iis totam conspersam esse, & propterea
germ, der Buttermilchs-Thurm sive der Butter-Thurm appellari.
Nonare nostra est plane alienum, quod de Turri
Rothomagensi, quoque Butter-Thurm dicta, narrat Hoffmannus
in Continuat. Lexic. Univers tit. Turris : idque sequentibus
verbis: Butyri Turris Gall. Ia Tour de Beurre, dicta
est Turris Rothomagensis celsissima, ad D. Mariae templum, in
qua campana totius Gallia maxima, dicta George de Amboise .40.
mill. librarum fuit autem hic Georgius Urbis Archiepiscopus, circa
A. C. 1500, qui cum videret, dioecesin suam adeo olei laborare
penuria, ut vix sussiceret tempori quadragesimali ; hujus loco Butyri
eis usum concessit, ea tamen conditione, ut singuli penderent obolos
6 Turinenses, ex qua colluta pecunia Turrim hanc exstrui curavit;
cui inde a Butyro nomen. Conferri quoque potest
Beckman. in hist. orb. Terr. c. 6. S. 1. p. 169. Hac
occasione mentionem injicio Turris, admiratione dignissimae,
C	in 	Muris
in Muris civitatis nostra Thorunensis Germ: dtr krumme Thurn.
quae dicitur, & loco Carceris timetur. Artificio quodam
architectonico singulari eam esse exstructam nullus dubito ;
cum ipsa structra interna externaque hoc facile confirmet ;
ut hinc Pysani in Italia non habeant, quod tantopere
turri sua incurvata quasi superbiant, cujus descriptionem,
cit. Hoffmannus in Lex. Univers dedit hanc: Turris
Pisana non ad perpen liculum, ut fit, sed maxime proclinata
cc velut ruinam minitans, jamjamque casura, ab & Artifice extructa
est ; teres eolumnisque clavicularum in morem circumplexa :
in quam cum adscenderis mirumin modum timebis, ne illa prolabatur
teque ruina opprimat.	 Inierim eo habitu, quo nunc est, primitus
fuisse extructam neque terramotnum injuria, ut quidam rentur,
aliquando nutasse & a perpendiculi statu esse dimotam: probant
senestrarum ostiorumque limina & ea foramina, quibus tigilla
tabulatorum cum construerentur, quiescebant, & sustinebantur;
plana enim sunt, non devexa, atque ad libellam consistunt.
de hac turri legi quoque potest Paulinus in der Zeic kurtzenden
erbaulichen Lust part III p. 165.
§. XIII.
Notissimum est ex historia Prussica, quod Ordini
Teuton. universa Prussia olim paruerit subjecta, & Anno
1454. demum Quidam Status ordinesque Prussici ab eo
recesserint, quos Vnio sancta conjunxerat. Hi eodem
anno quibus verbis ad Magistrum Gener. Ord. Ludovicum
de Erlichshausen in Arce Mariaeburgensi dederunt
litteras scriptas, memoriae prodidit Schutz, l. c.f. 208 quas
ob multifarias rationes huic Dissertationi inserere licebit.
Haec vero sunt verba:
Dem
Dem Ehrwurdigen Herrn Ludewig von Ehrlichshausen,
Hohmeister Deutschen Ordens,
Unsern Dienst als es itzund gewand ist zu vor, Ehrwirdiger
Herr Hohmeister, nach euer erwelung zu einem Hohmeister,
habt ihr von uns erfordert die Huldigung, darzu wir uns willig
ergeben, so ferne uns Euer Ehrwirden bey unsern alten Rechten
und Freiheiten wolte lassen , und eine gemeine Tagefart halten zu
richten Gewalt und Unrecht, welches wir, dieweil ihr unser Herr
gewest seyd, vielmahl gefordert haben, es machte uns aber nie
geschehen, und hibt uns der geschehenen Dinge, aarauff nie wollen
beystehen, wiewol wir auff solche Zusage eure Manne geworden
sind, und auch geholdiget haben, des so hat Euer Ehrwirden
auch gelobet uns zu halten fur Eure lieben Getreuen, daruber hat
Euer Ehrwirden uns lassen schenden, Lestern, Unehren, Meineyd
und Verraterey zugelegt, und uns fur Eigen gesprochen, so doch 
unsere Vater und Vorfahren dem Orden je und allewege getreue
Dienste gethan haben, dis aber alles nicht angesehen, habt ihr viel
lasterlicber Schrifften von uns Kaysern, Koenigen, Fursten, Herrn,
Gemeinden und Staedten ubergeben, Hulff und Beystand bey ihnen
wider uns gesucht, durch Eure Gebietiger und sende Boten, die
das durch Eure Credentie und macht Brieffe gethan haben, auch
uns beleidiget an unsern Gerichten, Leiben, Ehren, Gutern und
Wirdigkeiten wider eures Ordens - Brieffe und aller Gebietiger Siegel,
auch eure getreue Manne, als Hans und Gabriel von Baysen in
frembden Landen durch eure Gebi tiger und Amptsleute erlaubet
haben zu fangen, besticken, beschatzen und berauben an Leibes
und Gutes sicherheit. Auch haben wir, furnehmlich der Kauffman,
euch keine Beschwerung, Hulffe noch Rath weder zu Lande
C 2	noch
noch zu Wasser wagen haben, sondern uns vielmehr Gewalt und
Ungerechtigkeit von euch und eurem Orden geschehen ist, So sagen
wir Ritterschafft und Stadte des Bundes in Preussen Euer Ehrwurdigkeit
auff, Huldigung und alle Pflicht von der Huldigung,
und wollen damit durch diese unsere -Auffsagung dieses Briefes
uns mit allen denen die uns beystandig seyn, an Ehren und
Glimpff gegen euch und euren Orden, verwahret haben, und uns
des Unrechtens, Gewalts, und Eigenthums tnit der Hulffe GOttcs
erwehren. Gegeben in Thorn, unter des edlen und Gestrengen
Herrn Hans von Baysen Ritter Siegel, auch der Stadt Thorn Secret,
deren wir hiezu allesampt gebrauchen, Am Montage nach
Purificationis Maria, int 1454. Jahre den 4. Tag Februarii.
Land unci Staedte VolImaechtige Raethe
des Bundes in Preussen, und ihre
Bcylaeger itzo in Thorn versamm-
let.
Dieser entsags Brieff ward dem Hohmeister uber antwortet,
zu Marienburg im Schlosse, am Tage Dorothea als den 6. Februarii,
dessen er nebenst den anwesenden Ordens Herrn gar hefftig
erschrack, und so wie sie zuvor gantz grimmig waren; die 
Bundesgenossen zu verderben und hinzurichten vermeineten auch sie
hatten nun schon gewonnene Sache, so war itzund Hertz und
Muth so erschbagen, daß sie nicht wusten wo sie es am ersten
angreiffen solten, denn dieser Botschafft hatten sie sich in
Ewigkeit nicht versehen.
§. XIV.
Ex Arce pedem proferimus ad Curiam atque Templa.
De illa non pauca habemus, quae de Fundatione, Privilegiis
& Juribus, Regiminis forma, Successione Praeconsulum,
Consulum ceterorumque Membrorum &c. in publicum
proferr:
proferri possent; sed omnia haec & alia dicenda seponimus
instituti memores. Quamobrem tantum inculcamus,
quod hodie alternarim. Ordines Prussiae Polonicae
Mariaeburgi & Grudenti conveniant, & Generales Conventus
Germ. Landtage celebrent in Curia, vel si multitudo
laborat praesentium, in templo Parochiali. Qui vero
ritus & ceremoniae adhibentur cl. Hartknoch l. c f.
647. exposuit, cujus cl, viri Descriptionem multis monitis
illustrare nunc non licet, praecipue cum excel, Dn.
Praeses alio tempore de speciali hac Materia se acturum
esse copiosius mihi aperuit.
§. XV.
De Templis Mariaeburgensibus utriusque Religionis
ceterisque rebus, quae ad Historiam Ecclesiasticam
pertinent, nec non de Schola Oppidana nihil addimus,
sed L. B. ad Hartknochii Preussische Kirchen - Historim
L. VI. Cap, 2 p. 1062. ablegamus , nostra Conlectanea
in commodius tempus & alium differentes locum. Vnicam
saltem historiam hic adjicimus. Nempe Anno
MDCCVII. tempore aestivo, cum ad amplificandum
Templum S. Georgii jacerentur fundamenta, accidit ut incorruptum
aliquod cadaver femineum in loculo putrefacto
effoderetur. Quam diutissime quod terra obrutum in eo loco
jacuerit, ex eo cognoscebatur, quod nemo civium reminiscebatur
sua aetate aliquem ibi fuisse sepultum, & praeterea
plane non patrio consvetoque vestitu erat exornata
persona. Quamplurimi homines id cadaver oculis
suis perlustrarunt, interque eos inprimis B. Krokisius
Med. Doct. & Physicus Civitatis curatius id inspexit atque
perserutatrus est, Paucos post dies deinde letifero
corripiebatur morbo, legitimoque usu rationis & sensuum
c 3	orba-
orbatus tandem integro anno misere peracto moriebatur
placidissime. Quidam in veneno Cadaveris causam quaerebant
morbi, quidam vero eam damnabant sentenriam.
Hoc erat memorabile, quod licet loquela destitueretur,
hymnos tamen sacros canere potuerit B. Doctor.
§. XVI.
Ad caput II. properantes, acquiescimus in eo, quod
Schutz, l. c. f. 83. de Consistorio Mariaeburgensi antiquo
consignavit. Sic scribit: Er (H. von Kniprode Anno 1351)
richtete zu Marienberg ein Consistorium an, von Rechtserfahrnen
Leuten, die von allen Sachen, und zweiffelhafften Fallen im Lande
urtheil funden, und gaben, was sich zu geistlichem und Weltlichem
Recht geburete.
CAPVT. II.
§. 1.
OCeanum variis in locis varios habere colores eosq;
ordinarios, Geographici scriptores describere solent.
Ex quamplurimis sufficiat allegasse Varenium
in Geograph. qui 1, i.obs.15. pag. m. 193. sequentia
de Oceano observavit: Experientia testatur in locis septentrionalibus
mare videri magis atro colore, in Zona torrida fusco colore, aliis
in locis caeruleo. Circa Neva Gvinea littora quadam, deprehenditur
Oceanus albo, alibi flavo colore. In fretis aqua magis
albicare videtur. Ad littora Congi non procul a Baya 'd' Alvaro
Gonzales rivus a minera rubra terra, perquam fluit; Sed celebris
est propter coloris proprietatem sinus Arabicus ideo dictus mare
rubrum, Sunt qui nudam appellationem esse volunt ; & de
sumptam
sumptam ab Erythreo Rege;  alii a splendore, qutm solit radii ab
eo repercussi efficiunt, rubrum apparere volunt. Sed magis verisimilis
& experientia confirmata sententia est, ruborem illum oriri
ab arena rubri coloris, qua in alveo hujus maris & littoris reperitur
& ipsi aqua admicetur frequenter. Hujus autem admixtionis,
quae contra arena gravitatem esse videtur, causa est vehementia 
fluxus atque refluxus aqua, sive celeritas & agitatio in
hoc mari, qua sit, ut arena vel Sabulum evehatur & agitetur
atque ita impediatur a rapida & continua agitatione maris, ut non
possit subsiderc: Testantur hoc nauta, qui aquam maris hujus
interdum adeo rubram apparere asserunt, ut sangvis esse videatur ;
sed si vase excepta relinquatur quieta, mox subsidere rubrum sabulum
ad fundum atque in eo conspici. Sape accidit, ut procellae
e maris rubri plaga in Arabiam vel Africam irruentes tantam
rubrae arena copiam secum vehant & in terras projiciant, ut integros
hominum & brutorum coetus sive comitatus obtegat, unde
deinde Mumia vera existit. Alia opiniones plurima de hac rubedine
reperiuntur apud scriptores, sed omnes falsas esse, experientia,
quam adduximus, probat. An eadem vel alia causa sit, cur
mare inter Californiam & Americam dicatur rubrum ( Vermego)
nondum legi annotatum a scriproribus. 	Haec licet Varenius
verissime a se dici statuat; e re tamen nostra erit, ut audiamus
quoque Becmanum in Historia Orb. Terrar. Cap. 3. p. m. 30.
de Mare rubro sic scribentem : Sed recentiorum
probabilior de nomine opinio est, illud a planta in Mari hoc
copiosissime nascente venire, quam Zuph & Zupha AEthiopes vocant,
quaeque non tantum inter delicias ciborum in illi tractibus
reponitur, sed etiam gratissimo rubore, tum in recibaria tum in 
pictoria se passim commendat. Quo etiam trahumt appellationem
Maris Ziph, qua mare rubrum in sacris aliquoties venit. Nam
ipsam
ipsam aquam rubro colore esse tinctam, negat Curtius
L. VIII. C. 9. ubi Mare inquit certe quo alluitur ne colore quidem
abhorret a coeteris. Brunius in Itinerario p. 53. Das
Schilff-Meer ist ander Farbe nicht mehr roth als Pontus Euxinus
bey Constantinopel schwartz. Lud. Vartomannus iu Navigat.
1 I. C. 21. Satis in confesso est omnibus, quod dictum aequor non
est rubrum, sed instar reliqui aquoris. & Joh. Brodaeus in Miscell.
L 3. C. 9, Sape numero demultis sciscitatus sum, tempestatibus
in hoc mare ejecti quique etiam huc peregre regiones profecti
multos dies contemplati essent,, an veritati consentireut, qua de ejus
rubra aqua & 	arena partim vulgo jactarentur, partim etiam a
claris hominibus literis mandarentur. Quorum nonnulli mcam
insantiam mirari, alii stultitiam ridere inceperunt, quimibi sucum
fieri non sentirem.	 Neminem porro tam stolidum nautam reperiri,
qui mare illud rubrum nuncupatum ab Oceano nostro quicquam
differre praedicaret. Alios ut taceamus. Ceterum conf. Cellarius
in Geographia, Christ Becmanus in in Orig. Lingv.
Lat. voce Erythraeum, & Matthesii Disp. Quodin Transitu Israelitarum
per Mare Erythraeum non fuerit fluxus & Refluxus
Maris. Lips. 1688. hab, Quae deinde sit ratio Maris di saragosso 
s. Viridis, Becmanus in Hist. O. T. p. m. 25. docet
scribens: Color huius maris viridis apparet, qui tamen ipsius 
maris non est, sed Herba cuiusdam exiguorum foliorum & Nasturcio
similis: cuius folia adeo dense & continuo tractu incumbunt
Oceano, ut ipsa aqua vix conspiciatur, & nautis saepe multum
negotii facessatur, Describitur in Hist, Navig, Belg. P, 1. n.2.p. 3.
& ex ea a Varen. l.1. p. 163. quod tanto minus mirum, cum
alibi etiam eiusmodi seu Marina seu submarina reperiantur prata:
de quibus. V. infr. cap. Vll. §. ult, vid, Idem Becmanus l. c.
de Maris
de Maris Ignei; & de Albi, Nigri &c. Onomathesiis Grunebergii
Sphinx Geographlca. f. m. 24, seqq.
§. II.
Idem Varenius l.c.p.345. proposidone XIII. de aquis coloratis
haec habet, Ad urbem Chinom Belsia (Gallia provinciae) aqua
e specu profluit subflava & concrescit in lapidem, In Regno Congi
Africarivus rubri coloris in mare labitur. In Valle S. Georgii
prope Sultzmat in Elsatia fons aqua rubicunda, dictus Rothwasser.
Rubicon est in Italia, profluit e summis Alpium fostigiis;
hodie Pisatello dicitur. Alicubi nigri, viridiusculi, &c. coloris
profluunt fontes, sed pauci, Causa coloris harum aquarum est a
terris per quas fluunt vel repunt, antequam ad fontem perveniunt.
Non solum vero a terris, per quas aqua repit, sedetiam
& primario a particulis vel terreis vel Mineralibus, quibus
& Salia adnumeramus, quas secum provehunt rapiuntue
flumina & stagnantes aquae, color aquarum dependet.
Haec ut eo firmius concludamus, lubet miscellanea
quaedam addere Varenii observationibus. De colore
croceo Becman. l. c. p. 80. Maximi China fluvii sunt:
Croceus a turbido colore luteo ita dictus &c. vid. Neuhoff.
Beschreib. des Reichs China c. 12. De colore rubro Neoburg
in Curieusen Hoffmeister Part. 1. p. 74. de urbe Hispaniae,
cui nomen Cordona : Ist ein beruhmtes Hertzogthum, hat
schoene Saltzgruben und einen Plus, dessen Wasser wie Blut
aussiehet Seyfried in Medulla rerum mirabilium Naturae ex
Dapperi operibus p. 296 In China bey der Stadt Zee streicht
der Each Tan vorbey, dessen Wasser dem Blut aehnlich siehen.
Idem p. 298 In den machtigen Strohm Niger in Lybia fliessen
2. Bachlein, das eine fuhret rothes, das ander aber weisses Wasser,
pag. 300. In dem Reich Gujana in America findet man etliche
D Bach
Bache, deren Wasser gantz roth ist. Umb die Mittag Stunde
kan es ohne Schaden getruncken werden ; vor und nach aber ist
es gifstig, p. 303. ln China bey der Stadt Xanchen ist eine See,
nahmem Hungyen oder der rothe. Wann sein Wasser abgedampfft
wird, bleibt einfeuerrothes Saltz zu rucke. Ibid ln der Gegend
der Stadt Xin liegt der See Xancti, dessen Wasser so roth als Blut
ist &c. De Colore nigro Idem Seyfried I.c. p. 297, ln
China bey der Stadt Nanhiung siehet man einen Bach Mekiang
oder schwartz Dinten genant, dissen Wasser fast Schwartzer
als Dinte farbet, p, 30O. ln Neu Spanien siehet man etliche
Bache, darin das Wasser schwartzer als Dinte, doch etwas blaulicht
ist. De Colore Caeruleo Idem p. 296.l. c. In China
unter der Stadt Toning rinnet aus dem Berge Talo ein Flußlein,
dessen Wasser Herbstzeit Himmeiblau, und sodann zu farbung
der Tücher gebraucht wird. De Colore Viridi idem Seyfried
l. c. p. 353. Bey der Stadt Hencheu hat es einen sehr tieffen See,
desen Wasser hochgrün : Eben dergleichen eigenschafft hat das
Wasser des Sees Luxui bey Vuping, welches der Farbe nach Saatgrun
ist, und darneben zu farbung der Tücher, Holtzes und andern
Sachen genutzet wird.
§. III.
Habemus nostris quoque interris Aquam viridem in
omnibus fere lacubus & piscinis, dum tempore vernali
conspicimus eam viridescentem quemdam colorem oculis
exhibere, quodque phoenomenon adpellamus Gem.
das Wasser grunt; Sed rerum naturalium non expers statim
reperiet illum colorem oriri ex herba quadam muscosa
ex fundis quae progerminat isto tempore, & conquassata
fricataque quocunque modo & motu aquam suis particulis
& succo inqvinat.
§. IV
§. IV.
Extraordinarium Colorem rubrum, vulgo sangvineum,
hinc inde esse conspectum in aqua docent variae
historiae. De illis exemplis superiorum seculorum, quae
Fincelius in tract von Wunderzeichen & Becmanus in
Diss. de prodigiis sangvinis ex aliis collegit, nulla faciemus 
verba ; sed saltem ex Becmani Dissert. cit. p. 17. hoc allegaturi
sumus : Recentissimum exemplum est, quod praterito
Anno 1675. ab initio Novembris ad finem hiemis usque in Neo
Marchia in Lacu ad Pagum Hermsdorff se conspiciendum prabuit,
dum primumaqua in ripis ad triginta fere passus sangvinea apparuit,
postea glacies eundem colorem assumpsit, non quidem continuum,
per totum lacum vero dispersum, adeo ut hic guttas majores, istic
veluti sangvinem ex vase minori effusum, illic excrementa disenteria
laborantis pra se ferret. Quod an prasagium de senteriae , qua hoc
anno totam fere Europam habuit, pra se tulerit, in medio relinquimus,
causa vero si quaquam alia in obseuro eft, nisi illa, quam
evaporibus ante hac eruimus, in numerum venerit; Retulerunt
enim Piscatores, se proximis diebus ante apparitionem huius Phaenameni
Nebulam purpuream surgentem & aquam lacus velut pellicula
quadam obducentem tribus vicibus observasse. Huic addimus
quod in Ephem. Nat. Curiosorum Anni VIII. observ.
79. Elsholtzius annotavit, scilicet quod die 1. Junii Anno
1677. aqua in fossa Berblinensi sangvineum colorem astenderit,
ita ut per vices uno plerumque, interdum pluribus
locis, non admodum tamen distantibus, ebulliens quasi
prosilierit, nec consftanter undis permista manserit, sed
sensim ob gravitatem particularum rubicundarum fundum
petierit. Pari modo quoque ante quadraginta &
quod excedit annos, aqua in fossa Mariaeburgensi circa mo-
D 2 lam
lam equariam versus vallem colerata visa est, adeo ut
Ampl. Dominus Praeconsul, Beatus Caro Ius Stanislaus
Teutschmannus literas quasdam hac aqua rubicunda
scriptas reliquerit, quae tamen purpureum in fuscum
colorem mutarunt.
§. V.
Ad maxime recentissima Saeculi praesentis nos convertimus
exempla & ab initio Mariaeburgensis Aquae sangvineae
historiam, de qua haec dissertatiuncula agit, prout
eam nobilissimus, doctissimus atque Amplissimus, Praeconsul
Civitatis Mariaeb. Dom. Samuel Wilhelmi, avunculus
meus aestimatissimus mecum communicavit, consideraturi
sumus : Anno 1712. Mense Julio aqua Piscinae cujusdam
in pago, Tessemsdorff dicto, in sangvineum colorem
mutata est. Paulo post idem in pagis Nidau &
Mausdorff, quorum hic in territorio Elbingensi, ille vero
in insula Mariaeburgensi majori situs est, accidit ; in hunc
fere modum, ut per aliquot dies continuos, piscina haec
ab hora 9. matutina ad horam 3. pomeridianam, quo tempore
sol radios, suos in eam fibrabat ardentiores, sensim
rubicundum colorem induxerit, recedentibus vero radiis
solaribus calidis rubedo isthaec, quae instar laccae pictoriae
globulatae erat, subfuscum colorem prae se ferens paulatim
evanuerit, & aqua eodem modo ac antea limpidissima
apparuerit. Observatione dignum est hanc aquam
lintea immersa rubro colore tinxisse, & justo tempore vitro
exceptam pari modo, ac in piscina, mutatum fuisse.
Postquam vero agricola (possessor hujus piscinae) omnem
aquam exhauriri curavit, hinc & inde in fundo rubricundus
atque crassus limus est repertus; literae hac rubicun-
daaqua
da aqua scriptae adhuc hoc anno legi possunt, Ircet sensim
colorem suum amittant. Sic se rem habuisse docuit copiosius
Nobilissimus doctissimus atque Experientissimus
Dominus Doct. Paulitz Consul Mariaeb. in literis humanissimis
doctissimisque ad Dominum Praesidem datis his
verbis: Quae ut proferam in publicum Illum non in malam
pro sua humanitate interpretaturum esse partem
spopondit Dn. Praeses. Was demnach die angegebene Aquam
Sangvinem betrifft, so ist nicht ohne das Anno 1712. meines
Erinnerens im Junio & Julio in dem Dorffe Nidane 2. kleine
Meilen von hier im grossen Marienburgischen Werder gelegen,
An einem gar wenig Ellen in seinem Umbfang begreiffenden alten
und verfallenen Teiche, anfanglich von den Nachbahren, nachgehends
aber von vielen andern, welchen dieses Neue zu Ohren
gekommen, observiret worden, wie das Wasser darinnen zu gewisser
Zeit, absonderlich umb die Mittags Stunde, und wenn sonst
die Sonne recht heiß geschunen, gantz roth und wie Blut, fürnemlich
aber wenn es noch dar zu etwas geruhret worden, immer truber
und rother anzuschen gewesen ; Auch wenn man davon etwas
auffgehoben in dem Gefasse , eine Weile solche Farbe behalten,
biß die grobsten Contenta sich allmaehlich gesetzet, und solches immer
bleicher geworden, doch also daß es einer diluirten Purpur
Farbe geblieben, und wenn man das Sediment auffgerubrt, die erste
Farbe und Trubheit wieder angenommen, endlich aber, und
zwar eher als sonst rein Wasser zu thun pflegt, schlemicht, faul
und stinckend geworden.
§. VI.
Huc pertinet quae curiosus Autor der Europ. Fama
parte 132. p. 985. retulit. Nahe bey Anklam in Pommern soll
sich eine sonderbahre Blut Geschicht begeben haben. denn am A-
D 3	bend
bend des 22. May (Anno 1712.) ist ein Bauersmann bey einem
kleinen Teuch, so bey Spanckau 1, Meile von Anklam gelegen,
vorbey gegangen, und als er aus demselben trincken wollen, hat er
war genommen, daß das Wasser Blut-roth gewesen ; da er sich
denn entsetzet, und zu trincken nicht unterstanden, sondern nur
seinen Hut darin getaucht, welcher auch sofort eine blutige Farbe
davon bekommen. Alsobald hat dieser Baur solches in dem
nahe dabey gelegenen Dorff angezeiget: Worauff die Leute zu
besehen heraus gegangen, und befunden, daß der Teich uber und
uber roth gewesen, und auff dem Wasser fast eines Fingers dicke
recht als geronnen Blut gestanden ; des Morgens aber da die
Sonne darauff geschienen hat sich dicse Roethe allgemach verzogen,
und gegen Mittag das Wasser wiederum gantz klar gewesen,
den Abend darauff, wie sie es abermahlbeschen, so haben sie vespuret,
daß das Wasser wie vorigen Abend gleichsam mit Blut sich bezogen,
mit dem Auffgang der Sonnen aber, die Roethe fort almaehlich
wiederum verlohren ; welches den solgenden Tag als den 24.
verschiedene Leute und den 25. des Hrn. General Allarts Excell.
sein Priester und Secretair besehen und bey zuruckkunsst in Anklam
von diesem rothen Wusser in Flaschen und gefarbte Tucher
mitgebracht.
§. VII.
Porro ex Relationibus Historicis (Novellen & Zeitungen
dictis) observavimus idem & aliis in locis accidisse,
sic Anno 1713. ex Novellis Ditmarsicis percepimus, aqnam
ibidem in fossis rubienndam, glaciemque ab ea tinctam
fuisse visam. Eodem anno Lussoviae prope Gustrau situs
est pagus, in quo Lacus quidam der Bauren See cognominatus
sangvineus apparuit, de quo testimonium quoddam
Gustrovium est delatum, Relatum qaoque legimus in
hoc
hoc lacu igneam nubeculam exstitisse, inquo nigrum quoddam
animal apparuit, elapso vero duarum horarum spatio
nihilamplius conspicuum fuisse. Ex Holsatia praeterito anno
literae die 29. Martii scriptae commemorarunt. Stagnum
quoddam cis Praetz cum Piscatores aliqui in eo piscari
vellent, sangvineum colorem ostendisse, adeo ut homines
isti in diem subsequentem, quo aqua limpida iterum fuit,
laborem suum differre cogerentur Haec aqua vitro excepta
quiescens sangvinis instar crassi est conspecta. Haec 
adduxisse exempla sufficiant
§ VIII.
Antequam vero de causis naturalibus hujus Phaenomeni
aliquid commemoremus, merito abinitio usurpamus
verba Autoris der Europ. famal. c. von dieser Blut-Geschicht
hat es viel raisonirens gegeben, und einige deren Ursachen
aus natürlichen Gründen hergeleitet; andere aber solche vor
was Wunderwerckliches und ubernaturliches angesehen, daren
Deutung GOtt alle in bekandt sey. Dergleichen wieder einander lauffende
Beurtheilungen giebt es gemeiniglich bey solchen neuen Zufallen,
und die Leute des 30. Jahrigen Deutschen Krieges haben
deren soviel auffgezeichnet, daß man einen gantzen Folianten davon
zusammen drucken koente, Man lasset die Warheit der Erzehlung
auff den Hertzen aessen,der sie geseben oder weiter berichtet :
und es kan wohl nicht schaden wenn die Hrn, Geistlichen aus solchen
Zufallen nach beschaffenbert ihres Auditorii Bußerweckende
Meditationes anstellen; Es ware aber auch gut, wenn die in des 
Nahe wohnende Herren Physici und Medici bald darhinter her
waren, die wahre Beschaffenheit solcher blutigscheinenden Wasser
unter suchten und ihre Befndung der vernunfftigen Welt auffrichter
mittheileten : So koente man die wahren Wunder-Zeichen von
andern
andern naturlichen Phanomenis unterscheiden, und man wurde sich
entweder nicht unnoethig furchten, oder GOtt recht ernstlich furchten
lernen §. IX.
Hoc tantarunt Medici & Physici; & ductu Elsholrii
ad varia confugerunt experimenta, Sic Elsholtzms l.c. occasione
fossae Berolinensis vario modo scrutatus est, utrum
causam Physicam & naturalem reperire posset. Et quidem
primo cumreeens mactatipullisangvine processum instituit;
deinde corticum arborearum scobe (qua pro parando
corio utuntur sutores ) Postea Roob Sambuci. Cum
nec eo multum proficere posset per Bolos, Ochras, Rubricas,
terrasque Sigillatas rem explicare aggressus est, tandemque
laccam pictoriam aqua vulgari diluit
& hoc experimentum convenientissimum fuisse dicit &
nihil nisi discrimen aliquod mtercessisse,dum aqua haec quieta
reddita non per se iterum cum particulis rubicundis, quae
sundum petierint, uniri potuerit nisi prius moveretur.
Hinc statuit terram quandam bolarem tincturae purpurissantis
exparte hic latuisse, quae successu temporis a scaturigine
nova per canales terrae impulsa atque undis fossae eommista
prosilierit; Dum vero non continua fuerit ebullitio
sed saltem per intervalla revertens, putat scaturigines illas
recentes atque tenues ab impedimento quodam interdum
obstructas atque deinde iterum ab impetu pellentis scaturiginis
reseratas fuisse. Deniq; existimat aliquam antipathiam
& fernaentationem inter particulas illas rubicundas atque
aquam infossa exstitisse. §. X.
Becmanus l supra citato ex vanoribus rem demonstrare
laborat his verbis, quae pag. 9. § 6. reperiuntur: Intesim 
impossibile non esse vapores rubros attolli, tum nota Spiritus Vu-
trioli
trioli destillatio docet, qua vas recipiens colore subrubro a vaporibus
tingi videtur, dum egressum suum parat spiritus, tum nova ex
herbis imprimis destillandi ratio qua vapores elevati colorem secum
attollunt, & in vas recipiens deferunt. Quod in destiliatione roris
solis ita fieri observat Crollius Basil. Chym. p. 164, Aquam Croci
etiam & Verbasci florum destillando flavam egredi addit: Qua
posteriora tamen Experientia reclamant. In radicibus Pimpinella,
quippe qua gratissim o liquore coeruleo turgent, idem invenit 
diligentissimus Dom. Joh. Sigism, Eltzholtz in Destillatoria curiosa.
Nimirum oleosus liquor coeruleus Radicis, intra se tpsum se veluti
concentrat affuso sptritu Vini ( nam nullum ejus vestigium remanet
post infusionetn factam, licet Radices secta eundem, antequam
injiciantur, adhuc habeant) sicque benigno calore ignis motus id, quod
vere habet a radice evocatum in spiritum transfundit: Unde & ratio
sequitur, cur alia corpora, lutea vel coerulea, & in specte Verbascum 
& Crocus apud Crollium non eodem modo colorem suum
in destillatione communicent, quia sine tenatiori isto oleo sunt, quod in
Rore solis & Pimpinella occurit. Idem confirmat varius ille
Lixiviorum apparatus, item urinarum colores, sale liquores pro corporum,
e quibus natus est varietate, in diversos ejusmodi colores disponente.
E quo etiam pluviam purpuream Godofredi Wendelini
dijudicandam opinamur, cujus, historia, veluti singulariter ab illo
recensita fuit, ut nulla repetitione nostra indigeat; Sed Phoenomeni
ratio ad eum modum videbitur se habere quo diximus lixivia 
colorata generari.    §. Xl.
Quidam ad mineras Marris forte fortuna proripientes
se convertunt. Martem sc. colore rubro tingere experientia
testatur, & Metallurgici observant Aquam purpuream
in Metallifodinis ferreis Conf. Eph. N. C. An. 8.p. 135.
ubi Elsholtzius: Nec defuerunt etiam, qui de terra martiali sive fer-
E raria
raria, qua Marchia Brandenburgensis alicubi abundat, nonnihil
suspicarentur; praesertim si ipsa spirituum miner alium interventu ad
fermentationem sive ebullitionem concitata, atque in rubedinem exaltata
singularem suerit. Ethanc suspicionem quoad Mariaeburgensem
aquam sangvineam corroborare possent Hartknochii
im A.u.N. Pr.fol. 527. verba: Grunovius hat hievon
folgende Worte : Man fand Bergwerek im Hockerlande,
wiewol mit machtiger Vnkost. Es ward gebauet und man kauffte
ein Marck Silber umb II. Vierdung Preusischer Muntz vom Hohemeister
geschlagen. Die Marck hat 16. Loth oder 20. ( 24.sol
es seyn ) Scotgewicht. Ein Centner Kupffer 7, Vierdung. Ein
Centner Eisen anderthalb Marck.
§. XII.
Quidam ad Terram Adamicam confugiunt, & ex ea
hujus coloris originem derivant. Quid vero sit haec terra,
exponere voluit Elsholtzius in Eph.Nat.Cur. l.c.p. 134. his:
Non piget mentionem quoque facere terra, quam Adamicam Philosophi 
nonnulli appellant, quoniam rubet. Vox enim Hebraica Adamah
terram significat rubram. Ejus origo ex Aqua putrefacta, sicut
obviam est in piscinis aut lacubus, qui subtractis undis suci evadunt: 
quod si annos aliquot hoc statu permanserint, superficies ipsorum
rubente terra obducitur, quam dixere Adamicam. Sed, quod,
pace Elsholtzii dixerim, non solum in exsiccatis fundis haec
rubra & mucosa Materia apparet, sed saepissime in aliis scaturiginibus
& Fontibus, aquis refertis, ea Materia conspicitur,
praesertim in locis paludosis: Et hac ex materia agitata
aquam aliquem eoiorem rubrum induere nemo negabit.
Ceterum abhac differt terra Adamea, quam describit Ettmullerus
in Opp. Med.T. l. p. 773. Terram Damacanam seu
Adameam dicunt reperiri in Agro Damascenico in Assiria. Est
terra sub rubra, ex qua fabricatum fuisse dicunt Adamum unde vocant
cant Adamicam. Haec terra instar Amuleti accommodata, arcere
dicitur quavis incommoda obvenientia. Imprimis videatur de hac
terra Damascena Nierenbergius intr. de natura Rer. Cap. 17. p. 65.
conf. Calovii commentarius iu Genes. p. 253. Num vero
Adamus ex Terra rubra sit creatus & vocabulum hebraicum
semper in originali textu rubrum significer, eumque
colorem denotet, Philologorum relinquimus examini. Non
erit in reliquis alienum a scopo ut adjiciamus Sam. Bocharti
in Hierozoic. T.2. f. 688 verba epitomat: Asscrimus
Hebraum [...] adam,etsi proprie rubere sigmficet, posse tamen aliter
sumi, aque Latinum Rutilare, quod sape nihil quicquam quam
splendere est, Sed quod maxime ad rem facit, illud ipsum verbum [...]
quod hebraice rubere est, Arabice candere significat. Constabit
haec a me vere, dici perpendenti, quo sensu [...] id est , lucida,
lepra macula a Mose voretur [...] Levit. 13. 19.
quod esset alba impense rubra, si [...] nihil quic quam quam rubere
significaret. &c. si [...] rubrum sonat, geminatum [...]
significabit impense rubrum. Calovius l.c. rem in compendio
proposuit : Et certum est, terram in genere quamvis per eam vocem
[...] quandoque significari : ac formatae etiam sunt bestia de
humo, Gen. 11.19. ut commune sit ortus homini & bestiis principium,
quibus commune est terra habitaculum. Notat autem vox [...]
etiam pulverem terra l. Sam. IV. 12. 2 Sam. 32. & sormatus
homo dicitur pulvis de terra, ut significetur, eum non solum de pulvere
terra formatum, sed etiam nil nisi terra pulverem esse, si absque
anima & concreata imagine Dei ex ortus sui principio natura eius
astimetur: Unde hac amissa audiebat Gen. lll. 17. pulvis es, & in
pulverem reverteris. Rabbini quidam Kabbalisticae plane alio
modo nomen Adami ex ponunt ex recensione I.H.Othonis
in Lexic. Rabbinico Philologico p. 8. Adam per Notaricon est
[...] Cinis, [...] sangvis, [...] fel; quia omnes homines ex his
constant, Alii Kabbalista insulse dicunt, tres literas in [...] signifi-
E 2	care
care [...] Adam, Aavid, Messias, quasi hinc concludi
posset, Adami spiritum in Davidem, Davidis in Messiam
migrasse.	§ XIII.
Singulare plane modo & in compendio proposuit rem &
causam atrulit cit, Dn. D. Paulirz in litteris ad Dominum
Praesidem datis, Cujus viri, experientia rerum & Judicio
edolato excellentissimi, mentem his ipsius verbis proponimus
orbi Erudito, ne forte male vertendo vel immutemus
vel non bene intelligamus: sequentem vero in modum
scribit: Wie nun solches alles nebst mir von unzchlichen theils
einfaltigen theils ver ftandigen Leuten angemercket, und sattsam
erweißlich gemacht werden kan; das Phanomenon selbst aber von einigen
einer übernaturlichen, von anderen einer natürlichen Ursachen,
nach eines jeden Urtheil, zugeschreiben, und von diesem einigen roethlichten
Adern des Erdreichs der selben Gegend, von jenem dergleichen
Farbe von sich ertheilenden Wurtzeln, Holtz, Krauter, Blatter
von Baumen &c. von andern was anders darzu angegeben
worden: so hat es auch mich veranlasset nicht allein an dem Orthe
selbst solches zu observiren, und aller Umbstande mich genau
zuerkündigen, sondern auch daheime, einige experimenta daruber
zumacheu, und bey andern Autoribus dergleichen Qbservationes
nachzuschlagen. Mein unmasgeblich-geringes Judicium von der
gantzen Sache belangend, so bin ich zwar weder mit denen, so diesen
Effect einem producto vegetabili, noch auch mit denen, so denselben
einem Minerali, oder mit Herrn D. Elsholtzio einer Terra
bolari zuschreiben, einerley Meinung; angesehen ja eine stheils die
Tincturae. vegetabiles ad unam omnes, ob sie gleich post subsidentiam
den Liquorem supernatantem etwas tingiret lassen,
sowohl von Acidis als Alcalicis instillatis diversimode alteriret
werden; die Terra bolares aber, wenn sie zu grunde fallen das
Wasser uber sich klar und ungefarbet praesentiren: welches doch
beydes in diesem und angefuhrten Berlinschen Casu die experimen-
ta anders
ta anders beweisen, auch desfalls den Herrn Observatori sich daraus
zu extriciren einige schwurigkeit gemachet haben. Weswegen
ich denn auff die Muthmassung gekommen, ob solches nicht ex Regno
Animali, und von einer gewissen Arth gantz kleiner roethlichter
Wurme, welche im Vorjahr bey der ersten durchdringenden
Warme fast in allen alten Graben, Pfutzen und Teichen sich generiren,
und darinnen im Sommer hauffenweise gefunden werden,
in der grossen Hitze aber und gegen die Hunds-Tage sich auff einen
Klumpen versamlen und sterben ; die ich wegen ihrer Aehnligkeit
fast ad Acaros zu referiren, oder auch mit denen pediculis Vegetabilium,
cuivis fete plantae particularibus, zu vergleichen,
und als Wasserlause anzusehen solte bewogen werden, wie
auch deren exuviis & ovulis, forte rubicundis, so sich zu grunde
jetzen, und von denselben post Metamorphoses omnibus
jnsectis solennes deponiret, nachgehends aber verfaulen und in
einen roethiichen Schlam verwandelt werden, fuglicher zu deduciren
seyn moechte ; wenn nemlich solche durch die Sonnen Hitze
auffgetrieben, oder auff eine andere Weise in eine Beweg und Vermischung
mit dem Wasser gebracht werden. Inmassen denn nicht
allein die obangefuhrten Umbstande sambt und sonders hiermit
ubereinstimmen, sondern auch noch folgende solches klarlich anzudeuten
scheinen; da man bey gaentzlicher Ausschoepffung dieses alten
und in vielen Jahren nicht gereinigten Teiches, nicht allein dergleichen
roethlichen Schlamm, und zwar an einer Seite mehr als an der
andern, gefunden, dahero auch daselbst das wasser am trubsten und
roethesten hat pflegen zu werden, wo derselbe am haufftgsten gelegen ;
sondern auch folgends da gedachter Teich einmahl davon
gereiniget worden, dessen Wasser bestandig rein und klar geblieben;
uber dieses auch das von dem vorbin rothen Wasser gesamlete Sediment,
davon ich eine kleine portion mit beyfuge, mir genugsam
zeugnuß zu geben dunchet, daß es einer viseiden mit Erd und
E 3	Schlam
Schlam vermischten composition sey. Illustrari potest haee sententia
ex iis, quae de simili colore purpureo Oceani ex vermibus
orto observavit Varenius l.c Obs 17. pag. 197. ln
primae Belgarum navigationis ad fretum Magellanicum descriptione
legimus, quod die XII, Januarii, anno 1599, aqua Oceani non
procul ab ostio fluvii argenti in Brasilia ( Rio de Plata ) apparuerit
rubri sangvineique coloris, sed cum situla haustam aquim accuratius 
inspexissent, deprehenderunt, quod innumerabilis vermiculorum
multitudo, qui rubro colore erant, in aqua illa contineretur, & manu
excepti instar pulicum hinc inde saltabant. Nauta appellant pulices
Marinos, & putant illos a balenis certo anni tempore evomi
sive rejici: alii autumant eos provenire ab innumerabili copia parvorum
cancrorum, qui ad terram australem deprehenduntur, qua
copia ita mare implet, ut etiam in luce debili, nempe in crepusculo
vespertino vel matutino Oceanum nautis prabeat conspiciendum
sangvineo colore.     §. XIV.
Ex his allatis satis cognoscimus aquas quidem quandoque
colore rubro instar sangvinis tingi a memoratis causis
& mediis naturalibus, minime vero in verum sangvinem
mutari: Ut hinc eo magis admirari debeamus Miraculum
a Deo in AEgypto per Mosen & Aaronem editum, quando
omnes aquae in sangvinem sunt conversae Exod. cap. VII.
v. 22. seqq. Cornelius a Lapide inh, 1. acerbitatem plagae ex
eo demonstrare voluit: quod 1) Omnis aqua AEqyptiorum versa
in sangvinem, totusque Nilus ab AEthiopia usque ad mare.
2) Aqvis sublatis jumenta & homines siti cruciati 3) Pisces omnes
emortui fuerint, Hinc 4) computrescente fluvio & piscibus, pestilentia
exorta sit, ex qua & ex siti adeo multi enecti jacebant in
triviis, ut domestici non sufficerent ad eos sepeli ndos ait Philo. 5.)
Aqua non tantum colorem, sed & naturam habebant sangvinis,
erantque verus sangvinis : unde si quis siti coactus inde gustasset,
consestim
confestim acri dolore corripiebatur, ait Josephus. Nos dum ad
miraculum divinum retulimus hanc mutationem aquae in
verum sangvinem, cogimur statuere Magos aegyptiacos
eundem miraculosum effectum revera non prodaxisse,
sed vel decepisse oculos, vel aquam tantum coloratam exhibuisse,
Dietericus in Antiquit.Bibl.adh.l. f. 172, idem
cum nobis sentire videtur. Quanquam inquit, tota mutatio
ex rebus fictis & commentiis merisque praestigiis constaret : Et
Becmanus in Dissert de Prodigiis sangvinis Cap.IV. §. 1 multus
in eo est, ut ostendat fraudes & impotentiam Magorum
AEgyptiacorum, concludens: Adeo ut in toto isto miraculorum
apparatu Diabolus, simia Dei, nihil aliud effecerit, quam quod
omnes simia solent, h, rerum nihil, phantasmatum vero plurimum.
Ut ideo mirum nobis videatur, quod Voglerus in de Rebus
Physicis & Medicis, quarum in scriptura sacra fit mentio
p. 85. ad h.l. scripserit: fuisse tum eadem, Deo permittente, a
Cacodoemone de novo gemta. Alterum exemplum 2. Reg.
C. III. v. 22. seqq. quod legitur in scriptura S. videtur tantum
esse, non vero est. Sic enim docte id explicat cit.
Becmanus l.c. §. 2. Miraculi vis hic in aquarum copia quaerenda 
est, sed falso trahebant. Erat enim ex colore orientis
primum & emergentis solis, vid. Iun. ad h. I. Videntes
ex oriente sole aquam in torrente colore sangvineam, quod
eo tempore maxime aqua radiis icta rutilet, falso opinati
sunt propter sitim in semetipsos arma vertisse, & eorum
fangvinem per torrentem defluere. Ioseph. Antiq. lib.
IX. C.I.        §.XV.
Dubios nos praeterea reddidit historia, quam de
fonte S. Crucis in Hungaria memoriae prodidit Camerarius
in Hor. subcisiv. P. III. cap. XV.p. 53. his: Simile portentum
apparere scribitur in loco, quo olim Trajanus Imperator, debellatu-
rus
rus Decebalum Regem, pontem super Danubium tonstruxit, cujus
fragmenta hodie adhuc extant, cum inscriptione, Trajani Nervae
filii Casaris vere Pontificis, ibi haud longe fons scaturit, qui S.
Crucis vulgo dicitur, & magnis miraculis claret,. Quoties enim
Rex aliquis Hungariae, vel moritur, vel periculum aliquod subire
cogitur, aqua fontis in cruorem vertitur, ad multos hominum langvores,
quibus meditur, haut inutilis. Quod accolis longe lateque
patet, & longa experientia comprobatum est, sicut Cuspinianus
observavit. Ut alia seponamus, quae in Becmano & ab eo
allegatis Autoribus nec non: Camerario, Zeilero, &c. leguntur.
Sed brevibus ut rem expediamus dicimus 1) Dei
potentiam infinitam esse, 2) Rerumpubl. & Principum singularem
curam agere Deum, 3) fieri posse ut Deus per
certa signa nova & inconsveta homines admonere velit
de futuris vel bonis vel malis 4)Probe tamen attendendum
esse, ne superstitio vel credulitas vel Ignorantia rerum naturalium
pervertat hominum mentes.5) Non esse rationem,
ex qua negared ebeamus, Deum rebus naturalibus ad hunc
finem uti. Qua ex re si de veritate illorum Prodigiorum
& certitudine eventorum constat, &, ut in praesenti themate
acquiescamus, universales observationes docuissent,
quod hic fons per mutatum colorem sangvineum semper 
mortem Regum Hungariae praenunciaverit, jure meritoque
ad Arcanam Dei providentiam confugiendum
esset, non obstante, quod hic color ex mineris metallicis,
quibus referta est Hungaria, singulari motu eoque extraordinario
duxerit forte originem. Ceterum maxime singularia
de signis mortem Principis & personae illustris
aliasque vel calamitates vel felicitates adnunciantibus legi
possunt in Becmani Diss de Pignoribus Rerum publica-
rum
rum &C. Camerarium l. c. & Zeilerum in integris epistolis
& speciatim de fontibus Seyfried l.c.p. 276. &c.
§ XVI.
Quani plurimas hactenus opiniones eruditorum ex
eo potissimum in medium proferre voluimus, ut ex historia
Aquarum sangvinearum pateret, non easdem ubique
fuisse circumstantias,& quod nobis non licuerit eas praesentes
intueri atque examinare; Quodsi hujus voti aliquando
fieremus compotes, tunc per Microscopia optima aliaque
Experimenta genuinam ut adipisceremur caussam, omnes
nervos ingenii operamque indefessam essemus adhibituri.
Qua ex reconcludimus unam eandemque causam naturalem
sine discrimine & exceptione non posse allegari & concedi
omnium Aquarum sangvinearum. Ceterum cum
plerumque homines ex singularibus Phaenomenis nescio
quid hariolari soleant,& hunc atque illum eventum respondisse
iis credant, monemus probe homines, eosque non cum
vulgo sentientes, cireumspectos esse debere, ne ignorent,
quantum distent aera lupinis ! & ne credulitatis, vanitatis,
ignorantiaeque maculis conspurcentur. Brevibus:
neque simus contemptores neque adoratores,
DEO Sit Laus &. Gloria.
Corollaria.
1.
Potest Spiritus esse in Loco Physico circumscriptive.
2.
Omnes Sensus per Tactum exercentur.
3.
Non dantur Actiones indifferentes, quae neque bonae
neque malae.
4.
Potest aliqllis esse justus sine Justitia	Inepta:
INepta plebs semper facit miracula.
Sed magna naturae benignae evolvere
Effecta, profundasque causas sistere
Solertis illud mentis est indicium.
Sic quid fuit non pridem aquarum purpura,
Putas, Gusovi, candide nunc dicere,
Quando eximis miraculi sententiam.
Inquire inartes tam probe Galenicas,
Apollo Te certo coronat purpura,
Industrium suum & per aliquot annos
hic cum laude versatum Auditorem
brevi hoc alhquio & voto omnis 
Felicitatis dimittit
P. IAENICHIUS Gymn.R.
Pereximio, omnibusque laudibus digno, Auditori suo,
M. A. GUSOVIO,
S. P. D.
P R AE S E S.
ACcipe tuum, & reddt meum. Commendationem publicam
industria, Diligentia, ardoris discendi, &, brevibus ut
dicam, optime hic acta vita, Tibi debeo, Nihil a Te repeto,
prater amorem, tuique praceptoris memoriam. Prius eo prolixiort
adfectu do lubentissime, quo magis id es meritus. Paucis multa ;
sed citra veritatis jacturam dixi: Id quod quidem omnes Collega 
mei clarissimi, honoratissimique, nec non Commilitones, dulcissimi
mortalium, contestantur & fatentur. Primus es, qui me Prasidem
Disputationis tua in Auditorio Maximo elegisti, forsitan eris
& ultimus. Me duce, comite & monitore hoc, quod publici juris
est factum, conlegisti, & Specimen mea edictisti doctrina, Habebis
Censores: Jnvenies quoque amatores. Perinde est. Nam amant
alterna
alterna Camena, & hac est felicitas temporum, ut liceat Philosophis
dicere, quod sentiant. Paras abitum ad Vniversitates Germania.
( O dulcissima recordatio ! ) In iis leges audiesque inaudita, vel
ad minimum hic non audienda. Causa non Te latent. Hoc moneo:
Reminiscere Eorum, qua vera, & obliviscere, qua falsa me docuisse
persvasus eris aliquando certo certius. Ceterum nullius jures in verba
& dubites de omnibus, His Te dimitto, & abeuntem saluto Auditorem,
redeuntem salutabo Doctorem. Deus Te servet & efficiat,
ut tuus obtinendus honor superet meum obtentum. Vale vel milites,
GRatia si Medicum decet obsequiumque, medenti
Gusovi mores perbene conveniunt.
In succum medicas sangvenque reducere chartas
Pergat; sudorem laurea certa manet.
Gratulabundus deproperabat
R. F BORNMANN P. P.
JOANNES ARND. P.P.
GUSOVIO suo S.
QVam praepostera hominum diligentia! Remotissima sectantur
incuriosi proximorum. Antiquissima novissimis, absentia praesentibus,
aliena suis praeferunt. Eruditus & elegans quis nop putatur, modo
antiquitatis multum, parum sui licet seculi teneat Quanto studlo, quanta
religione conquiruntur asservanturq; imagines clarorum virorum,quos
nunquam vidimus? quorum tamen honor & gratia, quasi satietate 
langvesceret, si praesentes essent. Quotusquisque suae tam diligens domus
explorator, quam alienae ? Principum arces, cubicula ipsa, intimosque
secessus recludit, & in his arcana, famae prodit, atque explicat curiositas
eadem, quae intra contubernium, intra limen suum facta, vel ignorat, vel
negligit. Ad longinqua noscenda iter faciunt, mare transmittunt, pigri
& tardi ad ea, quae sub oculis. Quicquid AEgyptus, Syria, aliave
miraculorum ferax commendatrixque terra tulit, audita, perlecta, lustrata
habent, qui non oculis, ne auribus quidem cognoscunt patriae
miranda. Adeo plerumque sordent domestica, usque ad sinisteritatis
ac negligentiae reprehensionera. Hanc , Gusovi 	a Te amo-
	liris
liris Delectaris naturae operibus , quae terra genuit, in qua genitus
Ad exteros anteqpam pedem profers, ante pedes posita docte perquiris.
Probatur omnibus haec in patriam pietas, rectaque in juvene curiositas
Eris civis aliquando percommodus, si extranea tam commode notaveris,
Abi felix, redi felicior, vive felicissimus.	
MAgno, crede mihi, semper cumulatur honore,
Qui solers Patriae res didicisse cupit:
Quam qui contemnit merito contemnitur, atque
Ingrati civis nomen habere solet
Tu prudenter agis, RESPONDENS, quando paternas
Historias tractas sangvineamque lacum.
Gratulor his ausis, Numen Patriamque precatus
Ut Tibi cum Patria prospera eunda fluant.
Paucis hisce Nobil. Dno. Respondenti Civi & Amico
suo svavissimo applaudere voluit
JOHANNES WILHELMUS WEINREICH.
Mariaburg Pruss Opp.
SAngvine nuper aquas vidit Tua Patria tinctas,
Tu varias causas, SVAVIS AMICE, lefers.
Gratulor ex animo, Numenque imploro supremum,
Qui Te multiplici prosperitate beet
Dissertationi Polit. Dni Respondentis Amici &
Contubernalis sui longe astumatisssimi pauca
haec adjicere voluit
MARTINUS SCHWANWITZ
Thorun, Boruss Oppon.
Wilstu Dir Werther Freund/ ein Ehren-ziel auffstecken?
Wohlan! so fart nur fort/ in dieser Jugend=Bluht
Und glaube festiglich das dir des himmels Gut
Zum Lohn der Embsigkeit solch Kleinod werd erwecken.
In diesen wenigen Zeilen wolte gegen den
hr. Respondenten seine gratulation dienst-
willigst abstatten/ dessen ergebenster
Joannes Kownacki Mariaeb. opp.