ORATIO DE INUNDATI- onibus, inprimisilla, quae Anno MDCLI post Vernum AEquinoctium circa Elbingam in Prussia contigit. Excuso ELBINGAE, Typis CORELLIANIS ANNO M.DC.LI. MAGNIFICIS & NOBILISSIMIS DOMINIS SIGISMUNDO MEIENREIS, BVRGGRABIO, PRAESIDI, & PROTOSCHOLARCHAE. MICHAELl SIVERTO, PRAE- CONSVLI & VICE-PRAESIDI. THOMAE HESIO, PRAECON- SVLI & SCHOLARCHAE JSRAELI HOPPIO, PRAE- CONSVLI. nec non, Nobiliss: & amplissimis MICHAELl HELVINGIO. DANIELI MEIENREIS. Cost & AErarij Civitatis Curatoribus: Qvorum, omnium, regimen, ac solicitudinem, haec inundatio praeripue exercuit; Orationem istam, In Calamitatis publicae memoriam rogatu quorundam expressam, dicat, consecrat, De Diluvijs in universum brevi, ut sperat, appendicem additurus J. Pastorius, D. Magnifici Praeconsules, Consules Amplissimi, Vosq; Caeteri omnium Ordinum Auditores longe gratissimi, Itam hominum coeleste Numen non angustis tantum, terminis circumscriptam, sed & multis mutationibus obnoxiam esse, minimeq; eodem rerum secundarum, adversarumve tenore, defluere voluit. Alternis eam fortunae vicibus miscuit, & ceu navem in alto velificantem, nunc Iaeto cursu ac velut ventis ferentibus invehi ; nunc inter saeva tempestatum fluctuare jussit. Iam naturae quidem nostrae si standum esset arbitrio, magis utiq; ei immota & continua placeret felicitas. Si tamen rem introspiciamus rectius, bene illi consulitur hac variantium successuum mixtura. Nam perpetuo prosperitatis fluxu facile in desidiam, luxum superbiam, solveremur; malis vero sine in- A terstitio teistitio dato incumbentibus non, sufficeremus tandem mortales. Quippe ut lascivire inter fortunae jugiter quasi adulantis obsequia imbecillitas humana solet: ita frangitur eadem , ubi cum duris assiduo colliditur. Coeterum cum utriq; sorti obnoxios nos fecerit Divina potestas, adversus utramq; etiam excubare, & certis fulcris subsidiisq; succinctos stare nos voluit munitosq; Ac in secundis quidem tanto cautiores nos esse jussit, quo magis in ijs nos nobis saepe permittit; satis scilicet benigne agere visa, qvod telicitatem largita, rectum duntaxat usum ejus a nobis exegit. Quod si ergo tum nec ipsimet satis advigilamus nobis, nec divinam rite advocamus custodiam atq; opem non possumus utiq; nisi titubare in illo lubrico prosperitatis. Mentes enim ipsae plerumq; obruuntur soporanturq; rebus ad votum fluentibus; & inebriamur facillime homines illo quasi mero continuae, ac acerbitate nulla interpellatae voluptatis. O quanto salubrior haec est , cum diluitur, cum acor ei aliqvis intermiscetur! Quod si fati indulgentia durius quid nolit interponere, saltem metum, mutationis addi utile est felicitati. Minus quisq; insolescet bonis suis, cum facile perdi ea posse, subinde meminert. Et si mutatio ingruat, facilius a se dimittet, quae quae non aliter, quam ut dimittenda, semper habuit: quibusq; adeo nunquam animum affixit. Mollius cadit, qui ad casum se praeparavit. At tristis est eorum ruina quos non opinantes oppressit. Gravis accidit infelicitas,cum accidit inexpectata. Vix solatio locus est, cum ijs tergum fortuna obvertit, qui non nisi laetae ejus faciei insuevere; contremiscunt mutata illa, quibus mutabilem esse, pensi non fuit. Molesta deinde talibus est prioris fortunae recordatio: mallent prope nunquam fuisse felices, ne esse, desiissent: mallent letheo aliquo poculo oblivionem sibi pristinae felicitatis inducere posse. At qui contra bonis malisq; rebus exerciti in, alterutra fortuna utramq; cogitarunt, immoti stant, quamcunq; experiantur : virescunt vel in ipsis calamitatibus , inter, ruinas suas erigunt se spe meliorum ; & cum emersere, tanto impensius gaudent, & illis perpetuo felicibus longe hilariores, Ipsas quas pertulere miserias vertunt sibi in laetitiae argumentum. Est enim dulcis profecto actorum laborum recordatio. Iucundum est meminisse, quae durum fuit pati Nunquam sincerius gaudet nauta, quam ubi scisso velo & hauriente jam, undas nave portum obtinuit. Nunquam Iaetius exul- A 2 tat tat miles, quam cbm ex densissimis jaculorum. nimbis integer evasit, Hilaris sane tum sudorem deterget, laetus pulverem excutit,exultans telorum ictus, quos excepit,enumerat. Non fuit illi tam gravis periculorum, cum incumberent, sensus, quam nunc dulcis est eorum, cum transiere, memoria. Tanti ei esse gaudium, quod percipit, videtur, ut id vili sibi emisse putet, etiam cum carissime emit. Ita calamitate sibi sua placet; haec & laetitiae illi ingens stimulus est, & facundiae foecunda materies. Lubenter enim loquimur non ea tantum quae egimus, sed etiam, quae passi sumus: & excusatius haec, quam illa ; quod illa invidiam , haec miserationem accendunt: illis obrui, his instrui se credunt, qui audiunt. Sed & DEo debitum officium est, hilari mente recolere pericula, e quibus quisq; benignitate illius servatus fit. Ingratus est, qui hic tacet ; male aestimat beneficium, quo non laetatur. Quin relinqui in miseria dignus fuit, qui ereptus non molitur gratias. Quapropter nobis nunc nemo vertet vitio ; si gaudemus, quanquam nondum calamitate, tamen periculo defuncti: Si & DEO, qui superare nos discrimen voluit, & volet porro, ut speramus, jacturam, superare, grates exsolvimus. Quod Quod qvo quisq; secum & alacrius & uberius faciat, age mali nostri, quantum ejus hactenus intelligere nobis contigit, historiam adumbratione qualicunq, oculis subjiciamus ; porroq; hinc velut impetu sumpto, in hoc inundationum aequor paulo altius invehamur; ac quae de iis veteres recentesq; historiae suggerunt, compendio promamus. Magni maris fluviorumq; is est genius, ut accolas suos ingentibus plerumq; & commodis mactent , & incommodis. Ex illis enim agri foecundum humorem hauriunt, ex illis piscium copia, ex illis pascuorum ubertas,& hinc porro largus lacticiniorum redundat proventus Deniq, quod potissimum & ad publicam utilitatem fructuosissimum habetur, haec commerciorum instrumenta sunt: his invehitur aliunde, si quid terrae cuipiam deest, his evehitur, si quid superest. Hinc fere locupletissimas provinciarum, hinc & Vrbes frequentatissimas illas videmus, quae mari fluminibusve adsitae, aut ab ijs non longe remotae sunt. Rarius sane emergunt, quibus ejusmodi aquarum opportunitates non contigere. Enimvero uti magna sunt emolumenta quibus aquae beant terras, ita ingentibus quoq; easdem detrimentis mulctant, ubi A 3 praescri- praescriptos a natura terminos egrediuntur. Cujus rei, si uspiam alias, hoc certe tempore conspicua & luctuosa maxime Europa nostra habuit experimenta. Nulla prope Provincia est, ubi non aut littora sua Oceanus, aut ripas flumina maximo cum accolarum damno excesserint. Queritur Italia non Tyberis tantum sui aut Padi eluvia, sed & Insulam integram pelago absorptam dolet, Gallia Sequanam , Germania Danubium, Rhenum, Albim, ripis suis violentissime effusos vidit, Belgium revulsa, Oceani claustra, sensit, & agris, quos magno multorum annorum molimine exsiccaverat, vi tempestatum demersis ingemiscit. Cum sic potentissimas Europae regiones pervagata esset. haec Calamitas, nostras qvoq; oras tandem corripuit. Praelusere huic malo aestate superiori, Poloniae flumina : nam & tum locis compluribus vi inexpectara se injecerant. Sed minae illae fuere majoris mali, Immanior longe tempestas est, qvae nunc terris hisce incubuit. Neq; enim illos tantum fundos aqvae oppressere, in qvarum apertum, depressumve soium jus qvasi qvoddam suum illae habent exercentq; sed scilicet ingentes aggeres, & immanes molium obices dejecere. Luctuosa admodum atq; acerba sunt, sunt, qvae de facta circa Thorunium, Grudentum, Mariaeverderam, ingente hominum , pecudum, domuum ,villarumq; strage tristis fama jam pridem memorat nobis. Sed & famam, anteivit, & parum creditam sirmavit ipse fluvius , cum plurima ex iliis locis qvasi spolia abrepta in viciniam nostram turgente detulit tergo ; & hic illic littoribus impegit. Aliqvos hominum crustis glacialibus vectos, & tandem submersos, aliqvos etiam casu mirabili ad ripam. vivos expositos accepimus. Verum edita illis in locis aqvarum facinora nondum nos hic accurate scimus ; & nihil dum omnino de illis inaudieramus, cum ipsos nos qvoq; diram benefici alioqvin fluminis vim sentire inclemens iratum flagitijs nostris coelum voluit. Paucis abhinc ut nostis, passuum millibus Vistula, nobilis ille Sarmatiae nostrae Pactolus, & multarum Orbis partium nutritius in duos amnes dividitur; qvorum alter binis iterum brachijs dispertitus, laevo Gedanum nobilissimum Septentrionis Emporium, dextro Neringam Gedanensium Insulam praeterfluit: alter Nogathi (qvasi pedis) assumpto nomine Mariaeburgum & Elbingae huic nostrae subjectos agros pratervectus, a Lacu, maris Balthici vestibulo, exsorbetur, Uterq; amnis alveum alveum suum egressus, circumcirca vastissimam, accipiendisq; aqvis valde acclivem, qvippe totam olim, ut traditur, mari occupatam planitiem, ad ipsos usq; qvi ex utroq; latere imminent, montes, infraeni licentia inundare consveverat; donec magnorum objectu aggerum cohiberetur. Hos uti ductu multiplice,impendijs sane maximis, labor incolarum longe extendit; ita cura ac sollicitudine non modica tuetur idem ac conservat. Subinde enim cum his obstaculis luctatur fluvius, & libertatem suam ejusmodi velut, vinculis constringi indignatus, mordet fraenos, & partim subedit arroditq; vi occulta , partim, impetu undarum tentat obstantes moles ; inprimis , ubi nivium liqvatarum, aut ruentium de montibus imbrium torrentiumve accessu superbior incessit. Ad eum modum invasit ille nuperrime subjectum Mariaeburgensi ditioni, nobis vero vicinum aggerem, & non procul a Trajectu, qvi Clementis vulgo vocatur, perrupit, ac qvod dicere mens refugit, dejecit magnam ejus partem. Hac se ingens aqvarum vis in agros, qvibus valium scilicet ac propugnaculum suum, perierat, infudit, agricolarum proximis, qvibus ea aggeris pars sublestior semper & periculo magis obnoxia visa est, aliqvandiu eqvidem cespi- tum tum , moliumq; aggestu, aqvas altitudine , impetu, glacie formidabiles avertere ( an eo, qvo decebat, numero, viderint ipsi ) conatis. Sed cum vincere humanam industriam indomitum fluminis robur videretur, deserere illi tentatam frustra tutelam, sibiq; consulere necesse habuerunt , ne juxta cum aggere perirent. Vespera igitur qvae vigesimam septimam Martij diem antecedebat, appetente, domum se illi, re, cui impares essent fato commissa, qvam qvisq; posset celerrime recepere, aqvas mox secuturas tristi omnes animo vultuq; respectantes. Qvae & paulo post incredibili cum fremitu irrupere ; & tum aggerem ipsum evictum, tum ingentem vim glaciei vehentes, proxima camporum in ijsq; villas & pagos brevi temporis intervallo compleverunt. Multos securos, alios non securos quidem, sed qvid facerent , ac qvomodo sibi consulerent, ignaros deprehendit calamitas. Nullus omnibus tutior aut expeditior videbatur receptus , qvam ut in summa aedium confugerent, Qvo & illico se & qvicqvid corripere possent, subduxere. Multis ad evadendum discrimen ne tantillum qvidem temporis datum est qvantum ad solvendum a praesepi jumentum reqvireretur. Unde postea eqvi juxta cum praesepibus B natare natare visi sunt : & plurimae boves circa praesepe suum exanimatae jacuere. Qvosdam agrestium, cum aedes suas integras aqvae impetu provolvi sentirent, crustis glacialibus se committere necessitas subegit. Quos a tam Fragili & periculoso vehiculo vix demum proximorum contos lembosq; suppeditantium, miserario liberavit. Certe adhuc inter manus Chirurgicas versantur, quibus tristi ejusmodi vehiculo insidentibus aliarum insilientium crustarum pondus ac violentia miserrimis modis Corpus concussit. Nobis in Urbem nocte prope concubii primus rupti aggeris allatus est nunecius; & simul mox, qvae nunciorum fere celeritatem aeqvabant, undae praesultrices advolvebantur. Illico & hominum, pecora sua in urbem agentium apparebat multitudo. in Urbe Cives de agris praedijsq; suis solliciti prospeetabant illinc suos, ali/ , simul ut, diluxerat, obviam ijs ibant mittebantve. Interim alluens Urbem fluvius intumescebat magis ac magis: simul aqvae e Nogatho irruentes per. aperta camporum latius iatfusq; extendebantur: donec die altero tertiove omnem circumjacentem planitiem, vastam sane & qvae bidui itinere vix possit ambiri, undiqvaq; operuere. Ita ut postea de moenibus prospicientes novum nobis bis Oceanum videremur intueri. Rusticae domus nonnisi summis fere culminibus extra undas emicabant. Quae in altius fastigium eductae erant, vix media sui parte tutae, qva maxime hactenus habitatae fuerant, irruentes jam omnibus ostijs & rimis hauserunt aqvas. Et in earum tamen supremis tabulatis passim. fere patres familiarum cum suis haerebant, aqvis undiq; circumsonantibus cincti, pascuorum, segetum, horreorum, supellectilium, aedium pessundatarum tristes spectatores; inter infantium ejulatus, faeminarum lamenta, armentorum sub ijsdem cum hero tignis stabulantium boatus, alte ducentes suspiria, & eadem haec, ne coeteris tenerioribus dolorem augerent, identidem etiam. intra se devorantes, Ne qvid malorum deesset, aer insuper asperrima inhorruerat facie ; nivium desuper praecipitantium, densitate coeli prope conspectum auferente, & ventis porro miseros illos in summis aedibus sine foco agentes acerbe flagellantibus. Multis etiam super aeris & aqvae tristes susurros, internum tandem, stomachi atq; intestinorum murmur ac latratum fames, qvae in frigido habitantibus plerumq; acrior est, ciebat. Haud paucis enim non vacaverat in tam subito discrimine alimenta, qvi- B 2 bus bus se & familiam satiarent, sub aedium culmen deportare. In nonnullorum etiam domibus parum panis vel cibi parati reppererat calamitas, quia inexspectata scilicet de futuro parum sollicitis, de plaga utiq; tali minimum cogitantibus supervenerat. Unde postea, cum protraheretur malum, grandius fere ab inopia victus qvam ab aqvis ipsis fuerat periculum, nisi provida Amplissimi Magistratus cura, alimenta ijs fuissent submissa. Sed is scilicet, qvanqvam , crescentibus in horas undis, & jam Urbi magis magisq; insultantibus, satis habebat, ubi curas distringeret, non Vrbis tamen hujus pomaerijs cludi sollicitudinem suam passus est. Longius misit oculos,& ad miseros illos ruricolas, tametsi multis aqvis & velut mari qvodam disclusos, propitias manus extendit. Ejus jussu ibant assiduo lembi variae magnitudinis, egentibus praesidia vitae ferentes, ijdemq; redeuntes, plurimos hominum, qvibus aquae circumstagnantes terrori aut fastidio erant, (nam aliqvi etiam sponte istic mansere ) in Urbem devehebant. Multos dies triste hoc advenientium nos hic tenuit spectaculum. Hic illic varij generis, omnisq; aetatis hominum, brutorumq; miserabile exponebatur agmen. Inter alia puerperae adductae sunt, qvibus qvibus sub hanc ipsam tempestatem, importunum profecto pariendi tempus, onus suum deponere contigerat; Navigandum tum infelicibus istis sub Iove frigido fuit, cum vix partus doloribus solutae essent, navigandum infantibus, cum vix secundinas suas rupissent. Jncolumes nihilominus huc venere, & qvanqvam parum delicatis tum exceptae fomentis matres, tamen, cum foetibus suis qvi hic postea sacri fontis aqva abluti sunt , superstites vivunt: & duplex scilicet discrimen, DEo dante, eluetatas se gaudent, nobis documento existentes, qvantum homines, etiam imbellis seqviorisq; sexus ferrea possint , cum necessitas exuere mollitiem jubet. Coeterum servandae quidem,ut diximus,hominum vitae, ferendoq;, prout res exigeret, auxilio , non de die tantum, sed distributis inter se operis , noctu etiam excubabat Amplissimus Magistratus. At prolixae ejus soilicitudini non suppetebat par copia cymbarum Tanta servandorum multitudo erat, ut minime ei responderet numerus , qvanqvam non modicus aderat, navigiorum. Unde ingens subinde circa ista conspeximus certamen. Prece, pretio, saepe & convicio pugnabatur, dum qvisq; se & sua,ut fieri B 3 solet, solct, praehaberi cupit alienis. Stabant ubiq; ad portas, qui vel cognatos, vel amicos in agris eluvione obrutis habebant, suspirantes, & opem neqvicqvam cupientes ferre. Vidimus aliqvos, qvi clim trajecissent ipsi, prope optabant non trajecisse, nisi qvae domi reliqvissent, in Vrbem pariter viderent delata. Horum gemitus & lacrymas, acuebat hinc vecturae penuria aut caritas, inde augescens aqvarum tumor. Multi enim elabebantur dies qvibus illae non minui, sed majoribus incrementis attolli visae sunt. Et maxime versus Vrbem ipsam ferebatur undarum impetus; partim prono illas huc invitante solo, partim ventis etiam propellentibus. Et huc non aqvae tantum omnis vis , sed & crustarum glacialium pondera ceu tormenta qvaedam vel arietes illidebantur. Omni illi violentiae receptaculum dabat fluvius noster, qvi alioqvin mitis admodum & prope ad segnitiem usq; lenis , exuebat tum naturam & praeapiti alienaei rruentis aqvae rapiditate, celer fiebat. Inflabatur vero eo usq;, ut ripas tandem suas longe supergrederetur, portas ipsas invaderet, cellasq; Vrbis impleret, alicubi & vallum sollicitaret, inprimis vero bina civitatis suburbia occuparet , & ex ijs incolas expelleret. Pontis porro funda- fundamenta crustarum, quas vehebat, appulsu quassare: Granarijs deniqs Vrbis infundere se, & post enectam in agris inundatione ista segetum spem, domi etiam parata victus adminicula attentare coeperat, Ingruenti malo ibatur obviam tum Amplissimi Magistratus cura consilioq;, tum opera civium , qvantum fieri unqvam poterat. Erat enim, ubi superanti calamitati manus dareo cogebantur humanae vires. Et majora longe mala praecipiebant animis metuendaq; civitati affirmabant prudentes ; si Numinis ira porro pergeret saevire. Si enim ventus a Septentrione insonuisset, qvi fluminis cursum in Vrbem reflexurus erat,ingens & insuperabile Vrbi imminere discimen judicabatur. Hinc tanto magis illa etiam quaecita subsidia, qvibus in humanae imbecillitatis levamen coelestis clementia solet advocari, Preces scilicet supplicationesq; tum privatae 3 tam publicae. In quibus cum crimina deplorarentur, quibus non, hanc tantum , sed & majorem poenam, meritos nos confitebamur, orabatur simul Divinum Numen, ut modum poneret irae fuae, nec istas saltem majorum cladium minas erumpere sineret in effectum. Audivit coelum suspiria & gemitus, & nihil porro tristius aqvarum ferociae in nos per- misit. misit. Temperavit ventos, ut tum non tantum, unde ipsi vellemus, sed & nonnisi benigno flatu spirarent Aeri mitiorem induit habitum; ut saltem desuper nihil adeo adversum experirentur , qui circa se omnia inimica, videbant. Vnde minore noxa se & sua in Vrbem trajiciebant , qvi hactenus sub ipsis domuum suarum. tectis adhuc haeserant. Atq; aquae ipsae, cum antea maximam partem versus haec moenia venissent praecipites, jam porro alijs qvoq; infra Vrbem vijs,vento favente, in flumen & deinceps in lacum exonerabantur. Qui, quGd mirum dietu est, totus adhuc glacie opertus stabat, duplex nobis periculum minans, ut aut aqvas non reciperet ,aut glaciem tam suam, qvam aliunde, atq hinc etiam, demissam, vento impulsore, ad nos remitteret. Sed & hoc utrumq; malum,DEo dante, evitavimus. Nam & lacus, qvamvis durum tegmen sero exueret, tamen sub tegmen, etiam illud receptabat aqvas ; & glacies ipsa suo tempore fracta, aversoq; hinc cursu alio delapsa, citra noxam imo & sensum nostrum contabuit. Coeterlim Vistula fluvius, praecipitantibus tum adhuc e Polonia aqvis, diu etiamnum alveis suis omnibus praetumidus ferebatur, & per factam aggeris lacunam plurimum aqvarum ad nos continuo tinuo usq; urgebat. Unde, tametsi non jam porro altius efferretur eluvies, non tamen etiam nisi lentissimo subsidebat decremento: ita ut nec dum, suburbia nostra a molestissimo hospite se possint expedire. In agris vero, qvanqvam exuta priore ferocia, stagnant tamen adhuc aqvae, & quantum conjici potest, multo sole & longa temporis mora opus erit, anteqvam tanta vis aqvarum exhauriatur. Nihilominus agrestium nonnullis se & pecus suum hinc in tuguria domosq; qvantumvis aqva adhuc undiq; circumfuses imo obsessas transportare, visum est: pabuli audio causa; qvod in Urbem identidem vehere eum txdeat, maluere jumenta denuo illuc, unde vix semel, nec sine multo labore demiserant, sub aedium scilicet tecta attollere, quo in eodem cum pabulo Ioco sint, vecturaq; adeo fiat compendium. Quod multis dissvadentibus factum utinam ne magno illis cedat infortunio! Ventorum equidem ludibrijs exposuere se illi, qui his proximis diebus *praeter modum moremq; violenti, in salo hoc nostro immanes cum dederint fluctus, ne multas domos proruerint, jure metuimus: certe multis periculum,omnibus ingentem metum attulere. Coeterum damnorum, qvae hac eluvione facta sunt, nolo ego nec qveo inire calculum- C Neq; * 4.25.April. atrocissime hi venti deprealiabantur, 27. autem April habita est Oratio haec, cum integro ante mense inundario coepisset. Neq; forte rectius illa aestimaverimus, qvam si aestimari non posse dicamus. Et certe verissimum est, nec dum ipsos nos satis capere jacturam nostram. Lento demum sensu intelligetur: & tum se deniq; cladis hujus magnitudo aperiet, cum qvae nunc conjuncta & confusa uno veiut obtutu & attonitis adhuc stupore oculis tramittimus, membratim & per partes secuturi dies magis magisq; explicabunt, Eqvidem qvi nuper ab Amplissimo Senatu, Praeconsul & Consules, Viri sane gravissimi, ad lustrandam calamitatis hujus faciem missi sunt, multum dolenda & miserandanobis omnia referunt: & nec satis se exprimere, posse miseriae, qvam videre , magnitudinem fatentur. Ivere hinc per arva prius segetibus vel pascuis Iaetissima, & qva vomis ante ducebatur, qva armenta, qva greges saltitabant, hac illos, tertia post primam eruptionem hebdomade, passis velis, navigium travexit. Dicam amplius, iithostrotum, seu aggerem, commoditati iter facientium Iapidibus stratum, & multis cubitis supra coeteram humum eminentem, illum inqvam aggerem penitus non sensit, cum trajiceret lustratorum carina. Sepimenta altissima & qvae alia ejusmodi antehac accessum ad domos villasve prohibebant, prostrata aut aqvis saltem operta, ne ne visebantur qvidem. Ferebantur delegati per Campestre illud aeqvor nihilo secilis, qvam si in vero aliqvo mari navigarent. Raptabant jaetabantq; navigium venti, tollebantur fluetus vehemente agitatione multaq; aspergine vehentibus molesti , imo & periculum nonnunqvam minantes. Praetervehebantur vacuas hominibus casas: curatissimas nuper domos ita jam non ostijs tantum, sed patulis undiq; lateribus pervias videbant, ut cymba undiqvaq; adiri, atq; etiam subiri possent. Qvicqvid laterum coctorum, more hujus terrae, parietibus intersertum erat, aqva subluerat dirueratq; Horrea fluctibus teeto tenus prope immersa multos gemitus praeternavigantibus ciebant, cum cogitarent, qvanta frugum copia, qvam multa in hoc annonae incendio necessaria admodum alimenta inter illos parietes natarent purrescerentq;. Iam qvot cadavera pecudum suffocatarum obvia habuere ? qvanti illorum acervi ad tuguria, vel exstantes alicubi altioris terrae tumulos obhaeserant , faetidi jam , & aerem inficientes ? qvam muita talia stabulis adhuc suis alligata circa praesepe suum, sed nullius jam pabuli indiga,visa sunt fluitare? Accessere ijdem lustratores molem, cujus labe vitioq; omnis ista C 2 calami- calamitas terris his illata est. Videre illum, omnis orae hujus custodem aggerem, immani qvasi vulnere hiantem. Videre ejus velut artus magni ponderis, misere dispersos & circumsonantibus undiq;ยป aqvis hic illic interjectos. Videbe fluvium ipsum mutasse cursum qvodammodo,& nusqvam violentius ferri, qvam illa via,illo meatu, qvem sibi, perruptis remoris omnibus, ad nos aperuit. Videre hominem, qvi ex Polonia veniens, secundo flumine istud praeceps parva cymba praetervehi laborabat, diu multumq; luctantem eum aquarum impetu, cum hic illum invitum & omnes vires contra experientem a recta & usitata via in hiatum hunc abripere conaretur. Et eodem prope tempore alios, qui multis ratibus seu schedijs connexis merces vehebant eandemq;, qvam ille, viam insistere eertabant, exsuperans fluminis vis una cum mercibus suis in Urbem, nostram devexit. Qui jam sub moenibus nostris stantes mirantur insolitam viam,qva venere,& civibus nostris, qvi nunquam simile quid videre, inusitato sunt spectaculo. Coeterum a sunesta illa lacuna progressi lustratores videre alibi similis & prope majoris hiatus imminens discrimen. Videre locum, ubi aggerem denuo sed per cuniculos molitur flumen; ubi & magnam ejus ejus partem jam subruit; adeo ut insisti jam aggeri citra terrorem vix possit. Desudat istic continuus agricolarum labor, ut auxilium afferatur, & nova fulcra dentur novam his terris ruinam minanti loco. Nos DEo supplicamus; ut ipse consilium viresq; suppeditet laborantibus ille est enim, qvi frena rerum omnium & naturae totius versat tractatq; pro libitu suo. Ille coercere aqvarum impetus potest, ille emittere cum. ei placuit. Unde & hujus, qvam nunc patimur qverimurq;, eluvionis primus fons non alibi, qvam in coelis qverendus est nobis. Manus Divina est, a qva ictus iste venit. Hanc agnoscere, hanc sentire & venerari nostrum est. Felix nobis ipsa haec infelicitas fiet, si ea recte, id est ad animi submissionem & ad vitae mores emendandos utemur. Luxuriarunt multi inter prolixiora faventis fortunae blandimenta, Abusi sunt saepe bonis istis , qvae terra in usum nostrum parere justa est. Monstrare itaq, jam voluit DEus, quam facile nobis subtrahere possit illa, qvibus genio deliciae fieri, qvibus ventres saginari consvevere, Feliees nos, si flagellantis nos DEI mentem intelligimus, si non perit illi in nobis poenarum suarum fructus. Peribit vero, si nihilo meliores post fla- C 3 gellum. gellum fuerimus. Unde vehementius inardescet divina indignatio, & gravioribus nos supplicijs perseqvetur. Eqvidem nolim ego tristibus aut incertis augurijs vel me vel alios terrere; sed solent ejusmodi inundationes prasludia esse aliarum calamitatum. Nec immerito ad alia etiam flumina trahi possit: qvod de Tiberi Plinius: Vates, inqvit, quodammodo intdligitur ac monitor, auctu semper religiosus. Et de eodem fluvio Tacitus naster: Praecipuus & cum praesenti exitio, futuri etiam pavor (erat ) subita inundatione Tiberis. Sciunt rerum periti, raro singulas venire ejusmodi calamitates. Plerumq; comites habent, aut pedisseqvas. Ut plurimum alia aiiam trudit; ut unda undam. Imo alia ex alia nascitur, & foecunda plerumq, est haec malorum Ierna. Solent aqvas ejusmodi bella seqvi, solet fames, solet, pestilentia. Sed nos meliora malumus ominari; & jam a calamitate praesente ad publicam,nec terrae tantum hujus, sed & aliarum , nec unius aut alterius seculi, sed & plurium, atq; etiam vetustissimorum nos convertimus, Fateor vero me mali istius nostri occasione in antiqvitatis memoriam regressum, qvae olim similia Orbi flagella hic illic DEus immiserit, vestigasse. Ac cum semel hoc mare ingressus sum, tanta me diluviorum atq; inun- dationum. dationum circumdari multitudine sensi, ut retro ferre pedem, qvam proferre putaverim satius. Et nunc sane non effugerem forte fastidium, si uno protelo qvae conqvisita habeo, in medium producere insisterem : plura scilicet numero , & alicubi Criticis etiam excursibus latius evagantia, hic certe vel ob ipsas Authorum allegationes, haud parem apud omnes gratiam initutura. Compendio itaq; nunc tantum per rerum ibo fastigia, & eorum qvae colleeta in aliud tempus reservo, summa duntaxat capita brevissime perstringam. Ac primae qvidem antiqvitatis istic replicanti annales, & diluvia perserutanti omnia, primo omnium occurrit Noachinum; cognitissimum eqvidem omnibus, minime tamen in isto argumento versanti omittendum, cum nullum eo vetustius, vel certius , vel deniq; majus graviusq; repedatur. Nullum vetustius inqvam; nam id ante annos plusqvam ter mille contigit, adeo ut ad id historiae gentilium vix ullae pertingant, ultra qvidem nulla protendatur, prater sacram, qvae ad ipsa scilicet prima mundi incunabula se exporrigit, Doctissimus Romanorum Varro tempus id, qvod Diluvium antecessit, [...] seu ignotum vocat. Ita enim deillo Censorinus in libello de die Natali: Varro, inqvit, tria tria discrimina temporum esse tradit. Primum ab hominum principto ad Cataclysmum priorem , quod propter ignorantiam [...] vocatur. Secundum a Cataclysmo priore ad Olympiadem primam, quod quia in eo multa fabulosa referuntur, id est fabulosum nominatur. Tertium a prima Olympiade ad nos, qvod dicitur historicum, qvia in eo res gestae veris histortis recensentur: Hactenus Censorinus Non longe vero hinc abit vetus illa domus Eliae traditio, qvae id tempus, qvod a Varrone ignotum dicitur. Inane vocat: nisi qvod inani isti duo millia annorum in traditione illa tribuantur , magnum vero Cataclysmum nonnisi anni a condito mundo milie sexcenti qvinqvaginta sex antecesserint. Unde, ut hoc obiter addam, nonnullis temporum dispatatoribus conjectura incidit, totidem annis a nato Servatore duraturum Orbem. Quod si ita est, non amplius qvinqvennio a fine mundi absumus, & secundum horum qvidem calculum, agonisar jam rerum natura. Ego tabulas fatorum , Angelis ipsis ignotas,humanis conjecturis haud temere attrectandas arbitror, fetius esse ducens, omni die extremum rerum terminum expectare, qvam audaculis ejusmodi definitionibus suspendere animos ac ludificari. Sed ad rem, unde digressus sum, redeo. Dixi Noachino diluvio nullum certius esse. Nam id Moses, vir, omnium nostrum, & nonnullorum etiam etiam gentilium confessione, divinus , non sola traditione praevia sed coelesti inspiratione prodidit nobis. Et ejus vestigia qvanqvam confusiora & multo additamentorum figmentorumq; velut sabulo oppleta apud Berosum, Abydenum, Lucianum, Molonem, Nicolaum Damascenum, viri docti ostendunt: sed & umbras ejus aliqvas apud ipsos Americanos, homines omnium fingendi artificiorum rudes, superstites esse memorant, qvi ejus gentis historiam condidere. Nullum deniq; sacro illo majus graviusve fuit diluvium. Nam cum coetera partem aliqvam Orbis, qvaedam & vix territorium aliqvod aut Oppidum, attentaverint, illud Orbem universum pervasit mersitq;, paucis duntaxat hominum ammaliumq; servatis in spem ac seminium reparationis. Cum a Sacrae historiae annalibus discedimus, non pauca, eqvidem alia videmus celebrari diluvia; sed duo inprimis decantatissima sunt , ac pro maximis venditantur, Ogygium & Deucalioneum. At ut verum fateamur, in utroq; illo sacri nostri Diluvij, de qvo locuti sumus, lineamenta apparent: neq; fugit illos ratio , qvi fub istis mendacis Graeciae larvis, Mosaicam Cataclysmi historiam latere arbitrantur. Qvod in illa nostri de Di- D luvijs luvijs exigua diatribe clarius demonstratum, hic nolumus sub trutinam revocare. Facit porro AEgyptij cujusdam Diluvij mentionem Diodorus Siculus: sed & illud ex Noachinae historiae ruderibus esse accurate demonstrat Oceanus ille antiquitatis, Gerardus Vossuis in de Gentium, Idololatria libro. A magno Diluvio, & coeteris, qvae magni illius falsam speciem induere , ad minora , sed notae & fidae satis vetustatis, certiorisq; adeo licerarum gentilium monumentis consignata, istic descendimus: initio sumpto ab ijs, qvibus Oceanus ipse terris se infudit. Ubi ex Plinio & alijs catalogus struitur. Urbium terrarumq, qvas Pelagi agvae vel obruerint, ne terrae amplius sint, vel Insulas fecerint , cum continentes ante essnt. Refertur ex Ammiano Marcellino, qvomodo, sub Valente Imperatore, maro post terrae motum, fluctibus retro evolutis longe recesserit ; non multo vero post refluum, subito multa, hominum miilia submerserit; & in Vrbe Alexandria plurimas naves tectorum illiserit culminibus. Memoratur istic a nobis Siculi maris tempestas, qvae duodecim millia hominum; memoratur. Constantinopolitana, qvae plusqvam tredecim millia, superiori seculo, absumpsit. Non, est qvoq; qvoq; silentio tramissa Anglica maris eluvio, qvam anno millesimo sexcentesimo septimo ad Bristoliam & loca circumjecta factam praeclarus fidei Historicus,& vere nostri temporis Livius, Thuanus describit, Sed inprimis aliqvam multae afferuntur eluviones, qvibus provincias Belgicas , Flandriam, Zelandiam, potssimum vero Hollandiam & Frisiam, Oceanus afflixit: inprimis illa, qva non procul Dordraco septuaginta duos pagos dirum maris barathrum absorpsit. A mari deinde in fluvios devehimur; angustiora eqvidem Aqvarum regna, sed saepe & ipsa provincijs multum formidolosa & funesta. Ac furiosum eorum impetum videntiamq;,Poetarum primum coloribus depictam qvodammodo dedimus, qvi in hoc qvasi campo exultantissime subinde luxuriant, & efficacissimas hinc petere solent similitudines. Qvarum en specimen ex Virgilio: Non sic aggeribus ruptis cum spumens amnis Exijt, oppositasq evicit gurgite moles, Fertur in arva furens cumulo, camposq per omnes Cum stabulis armenta tulit Silubet Statium qvoq; audite: D 2 Vt Vt rapidus torrens, animos cui verna ministrant Flumina, & exuti concreto frigore colles, Cum vagus in campos, frustra prohibentibus exit Obijcibus, resfonant permixto turbine tecta Arva, armenta, viri, donec stetit improbus alto Colle minor, magnoq invertit in aggere ripas. Porro autem illic ab excursu Poetico reversi, & singulatim sluviorum eluvia memoraturi a Tiberi ordimur, qvem Orbis Domina Urbs nullis repagulis aut objectamentis ita unqvam coercere potuit, qvin subinde terrorem cladesq; ingentes iliis Romuli moenibus inferret. Damus ejus rei illustria aliqvot specimia ex antiqvis novisq; Scriptoribus, Livio, Plinio utroqs, Aurelio Victore, Gvicciardino & alijs. In Germania deinde Rheni, Albis, in Gallia Seqvanae, Araris, Rhodani, Ligeris eruptiones commemoramus. Tandem vero ex illa per terras longinqvas evagatione domum qvasi revertimur, & qvid Regno huic nimia aqvarum incrementa damnorum identidem dederint, narramus. Refertur scilicet, Boleslao Crivousto illa,cum in Prutenos & Pomeranos arma, pararet, remoram olim injecisse. Eadem sub Lesco Albo , famis ac pestiiitatis non praesagia tantum Polonis, sed & cau- & causas exstitisse. Tristissimum abiilis sub Bolao Pudico cumulum accessisse magnis & horrendis calamitatibus, qvibus tum Polonia conflictata est, Tartaricis inprimis procellis tantum non in extrema praecipitantibus nobilissimam provinciarum. Sub Casimiro qvoq; Tertio, magno illo Prussiae liberatore, superbum aquis Vistulam metropoli Regni adeo insultasse, ut, alicubi ad altaria templorum pertingeret. Deniq; e Polonia cum Vistuli in Prussiam delabimur; ibi finituri, ubi fluvius desinit; & ubi is, qvo ab Ostio suo propilis abest, tanto majores dat turbas, nusqvam scilicet voracior, qvam ubi in eo est , ut in mare Balthicum evolvatur. Non pauca eqvidem ejus fluminis in his terris data facinora ex editis Prussorum Chronicis ibi enarramus: nonnulla etiam ex non editis hominum side dignorum monumentis adjicimus. Omnia & augenda & limanda accuratius, nisi vel negotia majora avocarint, vel judicia aliorum deterruerint. Mon est equidem is campus, qvi vel eloqventiae flosculos capiat vel liberiora ingenio explicando aperiat spatia. Industrias duntaxat & judicio aliqvantulum in talibus relinquitur loci. Et in ijs scilicet ille optime officium suum explevit, qvi qvam plurima D 3 & non non sublestae veritatis monumenta & habuit & excussit diligenter. Gloriae qvidem ex talibus nihil sperari potest, bene habet, cum cavilli effugiuntur. Spernitur etenim plerumq; ejusmodi colleetorum labor, & qvia non sua afferat, nihil meruisse judicatur. Sed meo ipsius sensu parvum id & pertenue erit, qvicquid erit opellae; adeoq; ipsa exilitate sua fallet spero effugietq; invidiam. Neq; nunc qvidem merebatur de qvo tot facerem verba: & jure jam incipio vereri, ne ante hcevissimam & pauperrimam canam magnum nimis fumum excitasse videamur. Quare & his relictis, & Orationis ipsius cursu inhibito, metam jam respicio. Finiturus autem haud pulchriorem colophonem invenire mihi potuisse videor , qvam si hic vobis, meis verbis, ex Gallico idiomate traductam dissertatiunculam Petri Matthaei nobilis Historici subjiciam : qvi ubi inundationem Tiberis Anno millesimo qvingentesimo nonagesimo octavo Romae factam narrasset, ita porro philosophatur: Imputatur, inqvit, haec inundatio Austris, qvi crebris concitis imbribus Tiberim adeo tumidum effecerint. Sed cur ea naturalibus po- tius tius causis tribuitur, qvam commotae DEI iracundiae , qvae jam olim in universum Orbem ob scelera, nostris vix prope majora, similibus poenis efferbuit ? Vere Diaboli artificium est, nos non secus atq; olim lonam navigantem in, nescia qvam securitatem soporantis, ne scilicet agnoscamus, nos esse illos , qvi motis ejusmodi tempestatibus petantur. Idem neqvam Spiritus bonitatis & clementiae Divinae ostentatione qvasi palpo adulatur nobis, ne tremiscamus, cum prodigia ejusmodi videmus, praecursores vere & qvasi venienti Justitiae divinae hospitium metantes prodromos. Ille improborum prosperas res, ille adversas bonorum nobis objicit monstratq;, ut condpicati, Solem sceleratis etiam atq; Atheis oriri, & asqve secundo cursu Piratas vehi , qvam qvi religionis ergo peregrinationes suscipiunt, malis inde devijsq; judicijs, omnia casui tribuamus & fortunae. Certe utcunq; intelligamus, odoremur, oculis usurpemus impendentes poenarum ictus, nescio qvae tamen animorum perversitas nos recti sensus adeo expertes reddit , ut causas calamitatum turbato potius naturae ordini , qvam morum nostrorum dissolutioni adscribere malimus. Tremit Ferraria, Italia Urbs, Vrbs, & intra qvadraginta horas, centies qvadragesies redit terrae trepidantis horror. Haud tamen plaga illa lacessentibus divinam Nemesin corruptae Urbis vitijs, sed scilicet situi Civitatis , ventis subterraneis, Peninsulae aqvis abundanti, solo poroso & cavernis multis hianti impingitur. Flagellat Africam fames, adeo dira ut homines bestiaeq;, sui generis sangvinisq, viscera appetant in alimentum. Non tribuitur id Iustitiae Divinae, coelum aeneum flagitiosis hominibus minanti, sed nempe intra siccitatem & Solis ardores consistunt illi, qvi causas scrutantur. Pestis depopulabatur Venetias, uligini paludum assignatur malum. Eadem Parisios vastat, incusantur sordes & purgamenta plateis innatantia: Eadem illa Lugduni grassatur, illata dicitur a fartoribus & laneoaibus, Gallia tota seditionibus, factionibus, rebellionibus ardet. Scalpit quisq, cerebrum, ut causas reperiat: nemo flagellum DEI esse confitetur, qvo Regna & Respublicae soleant castigari. Tiberis tanto se impetu in Romam infuderat, ut metus esset, ne Urbem submergeret, nemo tamen cogitat, enormitate scelerum excitam calamitatem. Antiqva profecto Roma melius sfapiebat. Caesare bellum Civile ordiente qvisq; perversum regimen, gimen agnoscebat, & Rempupl: Romae desijsse qvaerebatur. Veniente illuc Attila , probi omnes seculi sui detestabilem faciem deplorabant. Accusemus nos qvoq, nostri injustitiam impietatemq; seculi, & excandescenti Divinae justitiae obviam eamus. Si primi ietus non penetrant , non sentiuntur, ultimi delebunt. Cum ranae, muscae, scarabaei, pulices AEgyptum non emendarem, successere immaniores plagae, & deniq; extrema omnium, occidio. Enumeratio pagorum ad Elbingam, & in Insula Mariaeburgensi utraq; sitorum, qui alij alijs magis diutiusq; aquis immersi, omnes magnis damnis hac inundatione affecti sunt. Kerbswald/ Kerbshorst/ Wickeraw/ Hoppenaw/ Ellerwald/ Aschbuden/ cum adjacentibus pratis & pascuis omnibus. Eschenhorst/ Marcushoff/ Kampenaw/ Brotsende/ Kranesnest / Wengelin/ Schwnsdorff / Tiendorff / & quickquid ad Drusium lacum. Grunaw / Thiergarten / Rosengarten / Preusch= Konigsdorff / Fischaw / Sommetaw. Janckendorff / Brunaw / Tienort / Kalthetberg / Furstenwerder / Munsterberg / Beerwalde / Schonberg / Schonsee / Pitzkerdorff / Orloff / Platenhoff / Fursienaw / Gros und Klein Mausdorff / Horst / Rickenaw.