I I
Fausti, [et] L[ae]lii
S O C I N I,
ITEM ERNESTI SONNERI Tractatus aliquot Theologici,
nunquam antehac in lucer editi.
Quorum Catalogum se-quens pagina indicabit.
ELEUTHEROPOLI.
Typis Godfridi Philadelphi, Anno 1 6 5 4.
Fausti Socini brevis Discursus,
de Causa ob quam creditur aut non creditur Evangelio Jesu Christi; [et] de eo, quod qui credit, pr[ae]mio, qui non credit, poena a Deo afficiatur ;
Ejusdem Summa Religionis Chri-stianan[ae].
Laelii Socini de Sacramentis Dissertatio, ad Tigurinos [et] Genevenses.
Ernesti Sonneri Demonstratio Theologica, [et] Philosophica, quod [ae]terna im piorum suppli-cia non arguant Dei Justitiam, sed in justitiam.
An Doctrina Trinitatis sit My-
sterium?
BREVIS DISCURSUS,
DE CAUSA,
Ob quam creditur aut non creditur Evangelio Jesu Christi; & de eo, quod, qui credit, praemio, qui non credit, poena a Deo afficiatur.
HO M O in omnibus suis actio-nibus habet pro fine, bonum a-liquod. Bonum vero duplex est. Nam bonum est, id quod justum [et] rationi conveniens est, fine re-spectu emolumenti alicujus, quod ad il-lum, cui id faciendum est, rediturum sit: Et bonum est illud, quod aliquod emolu-mentum adfert facienti illud. Nemo igi- tur est, qui deliberate faciat aliquid, quod non existimet, aut justum [et] rationi con-veniens esse, aut certe emolumentumsibi allatvrum.
C Verum
2 Brevis discursus Fausti Socini |
Verum quidem est, quod justa [et] ra-tioni consentanea, adferunt fructum fa-cienti ea: verum hoc non est naturaliter hominibus compertum: solum hoc natu-raliter exploratum illis est, quod justa [et] rationi consentanea, quamvis facienti ca nullum fructum ferant, quin potius de-trimentum importent, nihilominus omni ex parte fieri debeant: quemadmodum altera ex parte ab iis expetitur natura, ut capiant aliquem fructum earum rerum, quas agunt, aut saltem detrimentum non sentiant.
Hinc fit, quod, dum homini aliquid faciendum occurrit, quod ipsimet justum [et] rationi consentancum videatur, alla-turum autem sit, (ut pr[ae] se fert) detri-mentum, ex una parte ad id faciendum a ratione impellitur, qu[ae] ipsi naturaliter dictat, ut semper faciat id, quod justum [et] rationi conveniens e[ss]e reputat: ex al-tera vero trahitur ad missum faciendum illud a cupiditate, qu[ae] naturaliter eum movet ad vitandum detrimentum.
Jam qui in hac lucta sinit rationem evadere superiorem, dignus laude est, ut enim faceret id, quod conveniens e[ss]e ex-istimabat, maluit pati, [et] nuncium re-misit proprio [et] innato desiderio suo:
quem-
De causa fidei, [etc]. 3
quemadmodum e contrario, qui permittit appelitum superiorem evadere, dignus est reprehensione. Quandoquidem, ut satis-faceret suo desiderio, non continuerit se, quin faceret id, quod ipsemet, fieri non. debere, judicabat.
Verum, cum innatum illud deside-rium emolumenti, sit nimis potens in no-bis, soepius evenit, ut, nisi cognoscamus, vel cogitemus actionem justarum [et] ra-tioni convenientium rerum, allaturam nobis emolumentum aliquod, eas missas faciamus, licet alioqui, eas facere, mul-tum cuperemus; [et] faciamus ea, qu[ae] nec justa nec rationi consonasunt, quam-vis alioqui displiceant nobis, quia ex iis speramus capere fructum aliquem, hoc est, vel honorem, vel commodum, vel vo-luptatem.
Cum igitur vellet Deus efficere, ut ju-sta [et] rationi consentanea ageremus, [et] Cic nos reddere participes sui ipsius, qui est fons omnis justiti[ae] [et] omnis rationis, non fuit ipsi satis, immittere ab ipso ortu ani-mis nostris aliquam notitiam rerum prae-dictarum, vel variis modis, ac nomina-tim danda lege per manus Mosis suo po-pulo, [et] potissimum manifestanda plene voluntate sua, per os Jesu Christi, expo-A 2 nere
4 Brevis discursus Fausti Socini
nere nobis perfecte, qu[ae]nam sint revera, justa [et] rationi congrua: sed insuper, pr[ae]ter alios modos, ad idem perficiendum ab eo usurpatos, ad extremum in persona ipsius Jesu Christi effecit, ut haberemus majorem causam, quam unquam antea, existimandi, rerum superius dictarum functiones, parituras fructum facienti-bus eas, proposito pr[ae]mio ei, quicunque eas exequeretur, vita [ae]terna, [et] dato pro arrha, ipso Christo (cui similes esse studere debemus, si eas velimus exequi) excitato a misera morte ad vitam felicem [et] immortalem.
Quod pr[ae]mium cum sit non solum summum [et] incomparabile, sed etiam supra omnia alia cuivis desideratissimum, (nulla enim res a nobis magis expetitur, quam felicitas [et] vita) si nobis tam e-videnter propositum fui[ss]et, ut nulla re-staret causa ambigendi, nullum est du-bium, quin nullus hominum esset tam ini-micus pr[ae]dictarum verum justarum [et] rationi convenientium, qui non reddere-tur earum amicus, hoc est, non eas exe-queretur, ut potiretur tali pr[ae]mio.
Quapropter voluit quidem Deus pol-licitatione istius pr[ae]mii, sublevare fra-gilitatem humana, ut ij, quibus alioqui
justa.
De causa fidei, [etc]. 5
justa [et] rationi congrua placent, audien-tes tale promissum, erigantur in eam spem, quod actio corum, maximo ipsis emolumento futura sit, [et] ita ea faciant: at noluit per id eo rem deduci, ut nul-lum supere[ss]et discrimen inter hominem cupidum bene agendi, [et] inter eum, qui nullo ejus rei tangitur desiderio: imo vo-luit, ut h[ae]c sit ratio discernendi [et] dig-noscendi unum ab altero. Quandoqui- dem, ut homo bene agendi cupidus, dum audit, sermonem esse de pr[ae]mio, quod propositum est agenti justa [et] ratiom con-sentanea, facile adjungit fidem ejusmo-di bono nuncio; [et] adjungendo ei fidem, operatur res pr[ae]dictas, atque hac ratio-nepalam facit, se esse hominem bene a-gendi cupidum: ita e contrario, homo male agendi cupidus, dum audit, ser-monem e[ss]e de pr[ae]dicto pr[ae]mio nolens si-dem adhibere, derisui id habet; [et] ex consequenti animum non inducit ad agen-dum res pr[ae]dictas, [et] ita se cum esse pa-tefacit, cui bene agere non sit cordi. Un-de sequitur ut Deus, cum summa sua gloria, juste appareat, [et] sit largus re-munerator illorum, horum vero severus vindex.
Voluit igitur sapientissimus Deus, in-A 3 ter
6 Brevis discursus Fausti Socini
ter alia, qu[ae] non sinunt, ut judicium hu-manum habeat pro re certissima, id, quod quicunque mandata [et] facta a Jesu Na-zareno, qui dicitur Christus, impleverit, habiturus sit pr[ae]mium, vitam [ae]ternam, voluit (inquam) ut Jesus ipse exci-tatus a mortuis, non conspiceretur ab u-niverso populo, sed tantum ab aliquibus, quos testes dictae resurrectionis destinavit. Si enim universus populus illum vidisset, nullus tam sceleratus fuisset, quin, post-quam ea ratione perspexi[ss]et, Christum vera dixisse, [et] pr[ae]dictum pr[ae]mium cer-tum esse, se illi adjuxi[ss]et, atque a-deo probus homo apparui[ss]et: Sed cum audiret, id tantum a[ss]everari a pr[ae]dictis testibus, [et] ita haberet aliquam saltem causam dubitandi, esset ne hoc verum nec-ne, is, qui delectabatur male agendo, [et] quasi obstinatus erat in sua malitia, non commodabat fidem hujusmodi veritati [et] testimonio, sed solum commodabant fidem illi, qui antea, non aliam ob causam, non emendabant vitamsuam, quam quod non cernerent adhuc, quomodo sperare possent, se bene agendo, percepturos eos fructus, quos videbantur capere ex ma-le agendo; qui, quam primum illis eo-rum aliqua lux spei affulsit, libenter, o-
mi[ss]o
De causa fidei, [etc]. 7
misso pravo, bene agere [et] vitam muta-re instituerunt:h[ae]rentibus aliis in suis pec-catis, qui ob immodicam voluptatem, quam ex male agendo hauriebant, aut quod cupiditatibus suis nimis mancipa-ti essent, nolebant credere, futurum ex re ipsorum, si mutarent vitam, nisi, ut dici solet, dato pignore in manum.
Porro, quoniam ea, qu[ae] nos, si Chri-stum sequi velimus, agere convenit, non solum justa [et] rationi convenientia, sed angelica [et] coelestia sunt, [et] videntur magna ex parte excedere naturales hu-manas vires, hinc est, quod homini (ge-neraliter loquendo) non sufficit habere aliquam opinionem pr[ae]dicti pr[ae]mii, sed necesse est, si perseverare usque ad fi-nem, [et] in omni tentatione constans esse velit, ut habeat ejus aliquam certit udi-nem, quam Deus, prosua benignitate, virtute Spritus sui, nos sentire faciat in cordibus nostris. Verum hujusmodi gra-tiam non largitur, nisi iis, qui, dum au-diunt sermonem esse de tali pr[ae]mio, id verum e[ss]e po[ss]e, assentiuntur, adeo ut se componant ad missum faciendum pra-vum, [et] parendum voci Evangelii, cui primam illam fidem accommodant, qu[ae] ad hoc faciendum est necessaria, [et] qu[ae], si-A 4 cut
8 Brevis discursus Fausti Socini
cut diximus, nascitur ex eo, quod animus non sit alienus ab agendis justis [et] ratio-ni consentaneis. His igitur tantum, si in hoc bono proposito perseverunt, dat Deus hujusmodi lumen rerum promissarum [et] aparatarum iis, qui eum diligunt, [et] obediunt voluntati ejus patefact[ae] per Christum,quod salis sit ad eos confirman-
dos in omni atrocissimo etiam certamine, [et] instituendos ad superandam omnem gravissimam etiam difficultatem, qu[ae] oc-curat, volenti ad extremum usque insi-stere vestigiis Iesu Christi. Alii, qui re-tenti a malitia aut peccatis suis, quan-tumvis, audientes pr[ae]dicationem Evan-gelii, intelligant esse justum [et] rationi consonum, obedire hujusmodi voci, ni-hilominus, cum non videant certitudi-nem propositi pr[ae]mii, nolunt ei obedire, neque vitam mutare instituunt, hi (in-quam)nan solum nunquam fruuntur pr[ae]-dicto dono Dei, sensu videlicet veritatis ejus beatisimorum promi[ss]orum, sed so-lent pr[ae]terea, in poenam eorum vel impro-bitati vel negligenti[ae] debitam, pr[ae]ter alia suplicia, orbari ab illo nonnunquam do-nis naturalibus, [et] erepto iis magna ex parte intellectu, similes bestiis fieri. Nam si homo, ut superius dictum est, non agen-
do
De causa fidei, [etc]. 9
do justa [et] rationi congrua, quamvis ipsi certum esse videatur, quod, si ea faciat, redundaturum sit in eum detrimentum, dignus est reprehensione: quanto magis reprehensione, imo castigatione dignus e-rit, si ea tunc non agit, cum habet causam credendi, quod actio eorum allatura ipsi sit fructum infinitum. Debet igitur homo, cum fuerit revelata voluntas Dei, allata mundo per Christum, considerare, quod, etiamsi res patrat[ae] contra pr[ae]dictam vo-luntatem, [et] ex consequenti nec justa nec rationi consentane[ae] videantur ipsi po[ss]e parere aliquem magnum fructum, dum pariunt vel honorem, vel commodum, vel voluptatem in signem: e contrario, si eas omittat, [et] agat ea, qu[ae] justa [et] rationi convenientia, [et] conformia sunt pr[ae]dict[ae] divin[ae] voluntati, quantumvis sensuras e[ss]e grave detrimentumvideri possit, per-ferendo vel dehonestamentum, veljactu-ram facultatum, vel afflictionem corporis non levem, nihilominus, ob ea, qu[ae] de Christo excitato a mortuis, [et] evesto in c[ae]lum, facto immortali [et] potentissimo, narrari intellexit, non levem habeat cau-sam sperandi, quod imitanti illum tandem sit propositum tantum commodum, quod largissime compenset, imo superet infini-A 5 tis
10 Brevis Discursus Fausti Socini
tis partibus, omne malum prius exhau-stum. Neque dubium est, quin, nisi plane mancipium peccati, [et] carnalium mund[ae]-narumq; cupiditatum sit, decreturus sit o-bedire pr[ae]dict[ae] divin[ae] voluntati, [et] ita vitando gravissimum supplicium, quod Deus irrogaturus est inobedientibus,poterit posthac, juvante Deo, continuare pr[ae]-dictam obedientiam, [et] tandem re-portare gloriam, divitias [et] l[ae]ti-tiam inenarrabilem [et] sem-piternam.
Summa
Summa Religionis
CHRISTIANAE, A FAVSTO SOCINO Conscripta.
REligio Christiana est doctrina C[ae]lestis, docens veram viam perveniendi ad vitam [ae]ter- nam. H[ae]c autem via nihil est aliud, quam obedire Deo, juxta ea, qu[ae] [Hebr.5.9.] ille nobis pr[ae]cepit per Do-minum nostrum Iesum Christum.
Verum ut manifestius perspici possit, id quod ilie nobis mandavit, imprimis con-sideranda est conditio [et] natura hominis, [et] in quo gradu ac statu is sit coram Deo.
Homo quia ex ter-(a) Gen.27.1 ra factus, (a) natura sua Cor 5.47. mortalis, b [et] corruptioni (b) Gen.3.19. subiectus; [et] ex acciden-I Cor.5.48. te, quia divinum pr[ae]-(c) Gen.2.17. ceptum violarit, morti [ae]-& .3.19. tern[ae] obnoxius est : ita.
ut
11
ut quod immortalitatem attinet nihil illi cum Deo commune sit, [et] insuper ob pec-cata sua, hostis illius evaserit.
Nece[ss]e est igitur, quo cum Deo in gra-tiam redeat, [et] in spem vit[ae] immortalis venire possit, ut deus omnia illi peccata remittere, [et] immutata illius natura, e mortis servitute cum vindicare velit.
Jam vero Deus (d) pro (d)2 Tim.19. pura bonitate [et] mise-Tit.3.5. ricordia sua, utrumque (e) Tit.2.2. pr[ae]stare decrevit, dum-I Cor.6 modo (e) hominem pec-9. Gal.5.25. atorum antea patrato-& 8.8. rum poeniteat, [et] is in
posterum non ad terrenam [et] carnalem, sed ad C[ae]lestem [et] spiritu-alem normam vitam suam conformet.
Volens (f) nihilominus
(f) 2 Cor.4. ad declarandum aper-7. tius bonitatem [et] poten-
(g) 1 Pet.3.7 tiam suam, simulq; (g) fi-
dem [et] obiedientiam no-stram explorandam, ut non protinus [ae] morte soluti [et] liberi e[ss]emus.sed ut prius eam subiremus, imo vero acerbissimam etiam qu[ae] ab ullo inferri posset, ita ex-igente necessitate, petserre potius, quam cum offenderemus.
Quoniam
12
Brevis discursus Fausti Socini. 13
Quoniam igitur Deus ex parte homi-nis aliquid requirit quo is ad hoc per-ficiendum incitaretur, non solum opus fuit ut ei hoc consilium patefieret, sed id reve-ra Dei consilium esset per suasum esse.
Quapropter placuit
(h) Gal. 4.4. Deo mittere in mun-
(i) Mark. 13. dum charissimum filium
8. Luk.4.43. suum Iesum Christum (k) Apoc.1.5. (h) natum ex muliere, ut & 3.14. nobis hoc l[ae]tum nunci-(l) Eph.2.17. um (i) annunciaret, [et] Luk.4.18.2 amplius (k) confirmaret Tim.1.10. obsignaret, [et] reipsa (m) Job 2.23. comprobaret.
& 7.3. & 12. Sic igitur Christus in 37. Act.2.22. mundum (l) veniens hoc (n) Heb.13. consilium Dei nobis an-20. Luk.22. n[u]nciavit (m) infinitis
20. Mark.14. [et] manifestissimis mi-24. Heb.12. raculis illud confirma-24. vit (n) proprio sangui-(o) Joan.10.8. ne obsignavit, oppetita. (p) Joan. 13. ultro (o) illius causa ac-15. 1 Pet.2. cerbissima morte [et] ig-
21. 1Joan.2. nominiosissima, reipsa
6. denique illud comproba-vit, exhibita in sua ipsi-
us persona earalione, quamnos sectar; debemus in hoc (p) mundo, (q) Exci-
14 Brevis discursus Fausti Socini. (q)Gal.1.1. (q) Excitatus porro a Act.3.13.1 patre (r) ut in [ae]teternum Thes.17.10. viveret, certissime nobis (r) Rom.6.9. (s) confirmavit, eos qui Act.13.34. fine vit[ae] qu[ae]cunque Heb.7.24.25. tandem incommoda aut (s)1 Pet.1.3. pericula objicerentur,
4. Heb.10.19. insisterent, evasuvos tan-20.&4.14 & dem ad illam vitam 6.20. sempiternam, quam De-(t) Math.28. us nobis per eum polli-18.Ioan.3.3. citus est.
Hos.1.20. Pr[ae]sertim enim De-
(u) Act.1.9. us ad perfecte astruen-Luk.24.51. dam hujus promissi fi-
Mark.16.19. dem, non tantum Iesum
Christum excitaverit, [et] immortalitate donaverit, verum eti-am eidem contulerit omnem potesta-tem (t) in Coelo [et] in terra, testatum id nobis faciens, postquam eum in Coelum in conspectu charissimorum ipsius dis-cipulorum (u) assumpsit, rebus admirandis, [et] donis Coelestibus qua-(x) Mark, ib. rum ille patrat[ae], h[ae]c 20.Heb.2.4. vero obtensa fuere in Act.4.3. nomine ipsius (x) Iesu (y) ]oan. 20. Christi. Et ex (y) con-
5.20.21.26. sequenti tradidit ei in & 1.39.40.Phil3.21. manus
De causa fidei, [etc]. 15
manus auctoritatem [et] potestatem exci-tandi nos a mortuis, [et] immortalitatem nobis donandi (z) in (z)Heb.2.17. manu scilicet fratris & 4.15. nostri, qui ea ipsa ma-
(a) Heb.2.18. la perpessus est, qu[ae] & 4.15. nobis sunt perferenda, (b) Ioan.10. ita ut nulla amplius sit 27.28.et17.1. (a) causa dubitandi il-
lum condoliturum nobis,
(b) [et] daturum illam vitam cujus pote-statem conferend[ae]iis qui ejus vestigia secuti fuerint, Deus ei largitus est.
Coelii
16
Coelii Socini
DE SACRAMENTIS Dissertatio, ad Tigurinos & Genevenses.
DIcitis pr[ae]cipuum Sacramen-torum finem esse, ut per eam nobis suam gratiam testetur Deus, repr[ae]sentet, atque ob-signet; ut illis quod ore Dei [et] mini-strorum ejus pronunciatum erat quasi si-gillis confirmetur [et] sanciatur: nam etsi aliud nibil significant quam quod ver-bo ipso annunciatur, hoc enim magnum sit oculis nostris subjici vivas quasi imagines, qu[ae] sensus nostres melius afficiant, [et] in rem quasi ducant, dum nobis Christi mor-tem omniaque ejus beneficia in memo-riam, revocans.
Ego vero cum S:S: dico Sacramento-rum primarium [et] excellentis simum fi-vem esse, ut per ea in publico congressu coram universa Ecclesia testemur ipsi nos, [et] quadam visibili specie repra-sentemus
De causa fidei, [etc]. 17
sentemus, as seramus [et] pr[ae]dicemus Dei gratiam, [et] in gentia beneficia qu[ae] per Christum jam in nos collata sentimus, [et] olim conferendo cirto speramus. Namque sigilla quibus divin[ae] promissiones cordi-bus nostris quodammodo imprimamantur, [et] sanciatur grati[ae] sertitudo, qua rati-one vocetu nondum satis percipio. Et ubinam Sacramenta ad obsignandas ani-mis nostrisp omissiones Dei,utq; adeo va-lere scriptum est? ubi nostris actionibus unq[...]m Deus suas nobis promissiones ita confirmavit? Signa duntaxat quibus gra-tiam [et] vitam in nobis virtute spiritus jam pridem obsignatam profiteamur, quin [et] pr[ae]sentem nunc exprimamus, de-umque celebremus, agnosco [et] usurpo, non ut mihi Christi mortem, ejusque bene-ficia ad memoriam revocent, sed ut per ea juxta Christi mandatum recentem potius, gratamque salvatoris memoriam habere me ostendam, ipsique gratias agam cujus dona indies augeri in me sentio. Et quid aliud rogo sibi vult illud, probet autem se ipsum homo? Quare si proprie [et] se-cundum morem S.S. loqui voluerimus, neq;manuductiones ad Christum, neq; in-citamenta ad gratiarum actionem dicen-tur; sed not[ae] potius, [et] confessiones qui-
bus
18 Brevis discursus Fausti Socini
bus Christo jam adductos nos esse, et ex animo gratias deo agere declaramus. Ne-que enim scriptum est [et] hoc facietis, ut Christus [et] ejus beneficia in memori-am nobis reducantur; sed in mei memori-am (inquit Matth. 26.) hoc facietis:hoc est, hac solenni ceremonia mei meorumque
beneficiorum publicam Sic olim prae- memoriam celerebrabi-ceptorum Dei tis. Ergo ante reardari, memoria ve- agnoscere [et] sentire nos stium suarum oportet, cujus solennem firnbrias aspi- hic [et] minime simula-cientibus Is- tam memoriamrenova-raelitis recur- re jubemur. Alioqui rebat. Numb. omnium immemor quo 15. magis es set quis, eo re-
ctius [et] frequentius Sa-cacramentis uti deberet, ut in memoriam sibi revocaret quod excid it Item non
dicit Paulus, quoties-Tantum abest cunque panem hunc ut in Sacra- cemederitis, [et] pocu-mentis sua no- lum hoc biberitis, ad bis beneficia mortem Domini annun-Christus offe- ciandam excitamini, aut rat, ut potius
in iis nostrae gratitudinis testimonium palam edamus.
vobis
De causa fidei, [etc]. 19
vobis annunciandum es set admonemini, sed mortem Domini (inquit) annunciatis, pr[ae]dicatis, quandoquidem h[ae]c omnia instituta sunt, non ut de Christi passione, morte [et] resurrectione commonesia-mus, [et] ut se nobis donare sua beneficia testetur ipse Christus: Sed ut nos Christi, ac beneficiorum ejus perceptorum gratam memoriam, qu[ae] alioqui in pectore no-stro debet vigere, hoc sacro [et] publico ri-tu significemus, ut quales sumus, quid sentiamus, cujus corporis (hoc enim sa-cramentorum visibilium consortio Deus vult in unam fidem [et] unius fidei con-fessionem suos omnes colligi [et] foveri) membra simus, [et] esse velimus, ab alia-rum gentium sectis [et] opinionibus nos fejungentes, palam cestemur, omnibus a-periamus, [et] notum certumque faciamus. Denique ut nostro exemplo [et] confessione hac nostra constanti ad Christum ample-ctendum alios invitemus, alios, qui jam amplexi sunt ipsum in fide ftabiliamus, quin [et] mutua hac fidei, quae in nobis est, publicatione magis magisque exardesca-mus ipsi. Hoc ergo differunt Evangelii pr[ae]dicatio [et] Sacramentorum usus; quod pr[ae]dicatione Deus suam nobis gratiam ante omnia, suumque erga nos amorem
exponi
20 Brevis discursus Fausti Socini
exponi [et] commendari vult: Sacramen-tis vero(quod est aliis modis plurimis) a nobis e contra requirit ut si hanc Evan-gelicam doctrinam amlexi, si viva Chri sti membra, si bonorum ejus compotes su-mus, id alacriter ad Gloriam Dei [et] multorum salutem coram aliis ostenda-mus, publice consiteamur, [et] neutiquam celemus. Sancti igitur vox Evangeili, ut nostrorum miseriarum simul [et] immens[ae] Dei misericordi[ae] commonef acti, ipsi nos exsuscitemus, in Coelum mentes nostras tollamus, [et] ad veram invocatinem accedamus. Sacramenta vero cum sint confessionum species, ac fidei nostrae certa testimonia aliis esse debeant, non ideo mandata sunt, ut nos erudiant, Christum-que indicent, [et] ad ipsum ducant; sed ut edoctos jam nos divinitus, Christo addu-ctos [et] jam insertos esse demonstrent. Neque Deus qu[ae] nunc dicimus Sacra-menta veluti sigilla ad suas promissiones confirmandas [et] sanciendas unquam ad-hibuit, sed nos potius illis deum esse veracem, & steti[ss]e, staturumque pro-missis, sic prius si Sacri spiritus in cordi-bus nostris persuasi isto apposito si-gillo foris declaramus [et] palam coram tolo mundo pr[ae]dicamus. Quod vero
Paulus
De causa fidei, [etc]. 21
Paulus circumcisianem sigilli titulo se-mel ornavit, non ideo fecit quia promis-sionem qu[ae] multo ante pr[ae]ce[ss]erat in cir-cumcisionem demum sancitam, aut certio-rem in de Abrahamum factum esse intel-ligeret de justitia fidei, qu[ae] multo ante, annis videlicet 14. pr[ae]cesserat, neque enim hoc ipse qu[ae]rebat: Sed ut indicaret (quod [et] ad propositam ibi qu[ae]stionem maxime faciebat) tantum scilicet abe[ss]e ut justiam nunquam adduxerit perf ece-ritq[ue] circumcisso, ut alia occasione [et] lon-go tempore post data ad eam prorsus ni-hil contulerit, ne momentum quidem. Un-de circumcisionis signum inquit accepit, mox cujus signi vice illa fuerit expli-cans, subjicit justiti[ae] inquam fidei quam antea fuerat in pr[ae]putio consecutus [...], non qua ipse Abrahamus con-firmaretur, [et] certus fieret de promissione, de gratia [et] de Justitia e fide olim per-cepta (Hoc enim sine S. S. tesiimonio, [et] contra id quod maxime probare nitebatur addidisset) sed qua potius in animo se jam divinitus promissiones consignatis, justitiamque fide perfectam habere testa-retur, sed qua ceu nota insignitus a deo qua dictum [et] sancitum erat olim cum ipso f[oe]dus, nunc suis posteris ex divino man-
dato
22 Brevis discursus Fausti Socini
dato conservandum ac perferendum tra-deret ei [et] commendaret, sed qua denique veluti symbolo quodam obsignatum tege-retur ad tempus mysterium, posteris re-signandum [et] aperiendum justiti[ae] qu[ae] nationibus cunctis per solam fidem con-fertur. Quod clarissimis verbis ad-huc ipse subdens testatur [...] [...] [...] [...] [...] omnium circumcisorum quibus imputatur fides [etc]. ut e[ss]et in-quit, non ut ab omnibus sciretur, quando-quidem circumcisione continebatur dun-taxat. Nequaquam autem cognosceba-tur aliquando fore ut gentibus non pel-licul[ae] glandis, sed omnes noxi[ae] cupi-ditates acorde auserrentur, [et] in spem h[ae]reditatis [ae]tern[ae] vocarentur. Et etiam amovenda pellis [et] caligo ex animo, qua mens obscuratur, et qua error foedissimus consequitur divinitatis ignoratione. Itaq; non consequitur nece[ss]ario hoc esse hujus rei sigillum, ergo hanc rem veram esse, [et] sic habere mihi confirmat; quia [et] ego literas obsigno, [et] a Principe obsignatas accipio, non ut de firmitate illorum qu[ae] illis continentur, certior fiam, cum jam sim aliunde eertissimus, sed ut aliis, ad quos pertinet illud scire modo quo possum,
[et] meo visum est Domino, rem totam sic
habere
De causa fidei, [etc]. 23
habere ostenda. Non consequitur etia, quia-sigillum ad aliquam rem occultandam, non ad firmandam potest adhiberi, in quo sensu [et] circumcisionem semel a Paulo sigillum dictam esse docet Origenes. Adde, quod is ncce[ss]ario gentes circucidend[ae] fu-i[ss]ent;circumcisione fidem[et] justitiam af-ferente, [et] nihilominus oportuisset, si fi-dem illa fulci[ss]et, si animumfortifica[ss]et, [et] homines de salute certos adhuc magis reddidisset.
[Pars 2.] Pergitis: eum autem vera sint qu[ae] nobis Dominus dedit grati[ae] su[ae] testimonia [et] sigilla, vere procul dubio pr[ae]stet ipse intus suo spiritu, quod oculis [et] aliis sensibus figurant Sacramenta, ut potiamur Christo tanquam bonorum omniu fonte, tum ut beneficio mortis ejus recon-ciliemur Deo, spiritu renovemur in vi-t[ae] sanctitatem, justitiam denique ac sa-lutem consequamur; simulque pro benefi-ciis his olim in cruce exhibitis, fide vero perceptis a nobis, [et] qu[ae] quoti-die fide percipimus, jam agamus gra-tias.
Hic rursus mihi videmini [et] Sacra-mentis
24 Brevis discursus Fausti Socini
Sacramentis vinum tribuere, [et] spiritu-alem veritatem ordine inverfo colligere, nec ideo scio [et] certus sum ego, quod in me Chrtistus habitans suorum bonorum compotem me facit, quia figurant id Sa-cramenta, [et] hujus rei imaginem, quasi ob oculos ponunt. Proinde quod vox mi-nus perspicue advertitis, clarius forte si ego efferrem, [et] antedictis subjungere. Cum igitur Sacramenta sunt non sigilla, non pignora, quibus de gratia Dei, deque fidei certiores fiamus, non signa etiam quibus Deus, qu[ae] nobis donat ob oculos quasi posita nostris animis melius infi-gere velit, sed peculiares ceremoni[ae] dun-taxat, [et] publici ritus, in quibus nos,
nos,inquam,ipsi,ex mandato tamen divi-
no bonorum, que per Christum accepimus, [et] accepturos nos speramus in coetu pio-rum solemne patrimonium exhibeamus, memoriam excessus Christi celebremus, in summo Deo gratias agamus, [et] lau-dibus quammaximis nomen ejus extol-lamus: Cum h[ae]c, inquam, omnia ita a Christo sint instituta, in hac menteordi-neque peragantur, antequam in numero filiorum conspici gestiamus, [et] ad tan-tum ac tam divinum opus accingamur, ipsi nos prius inspiciamus, pectora nostra diligenter
de Sacramentis dissertatio. 27
lennom postea memoriam gaudentes ce-lebrarunt, magnamque Deo gratiam tri-buerunt.
[Pars.4] C[ae]teru quod subditis miror adhuc magis; Adeoq; [et] quamdudu (in-quitis) Christi participes facti erant, il-lam continuare ac reparare fatea-mur. Quasi exponatis vos hactenus lo-cutos esse de alio quodam hominum genere, qui scilicet Christu [et] ejus bona, cum vel vit Sacramentis recipi, aut, contra Paulum, qui vult in se quisquc descendat, [et] qualis, hoc est, an vere sit Christianus diligenter ante exploret: con-tra Philippum etiam, qui ab Eunucho postulat fidem, priusquam baptismo aqu[ae] initiare eum ve-lit ubi nota fiden non 1 Cor.11. exigi, qua in baptismo, Act.8. quod N.B. offertur per-cipiat, sed qua viventem in se Christum habere testetur. Nec ad ullam Sacramentorum participationem ad-mitti debet, qui su[ae] fidei sive ver[ae], sive fict[ae] confessionem non ediderit, ex-ternamque in moribus disciplinam non fervaverit, aut sancte servaturum in se non receperit. Verum etiamsi hoc quod dixi N.B.concedatur, non con-B 2 centus
28 Laelii Socini
tentus nego sacramenta ulla unquam instituta fuisse proinchoanda, continu-anda, reperaranda, augendave communio-ne quam cum Christo habemus; tamet si ipso usu tale quid accidere posse fateor. Quare divinam regenerationem quando-que illa nobis conligerit velut unam, quam ex baptismo percipiamus utilita-tem, non agnosco. Item a Sacra Coena fructum, quem vultis tandem proferri nescio, [et] tropice h[ae]c a vobis [et] minus proprie dici puto. Praterea cum semel concessum sit massam aquae panis [et] vini manere,spiritum,S.[et]Christum inclusos aut non habere, imo nullo modo
nobis afferre, nec spiritualium donorum compotes per ea nos fieri, peto supplici-ter, ut mihi enodetur particula illic an simul cum per, sub, in,vel ex Sacramentis intelligatis promissiones illas ita offerri, ut hac ratione, his mediis [et] instrumen-tis placuerit Deo, percipi a nobis fide,per-ceptas salte continuari gratias suas in no-bis.Nam de certis verbis paulo post dici-tis electos tantum percipere quod offerunt Sacramenta, [et] quod nihil nisi fide perci-piatur in Sacramentis. Hinc etiam flue-re vid ntur ill[ae] nov[ae] loquendi phrases,
[et] periculosa Sacramentorum attributa,
qu[ae]
De Sacramentis dissertatio 29
qu[ae] cuncta non sine magna obscuratione veritatis in Ecclesiam sunt invecta. Et u-binam locorum S. S. rogo, dicit, quod Sacramenta fidem N.B. alant, roborent [et] provehant, quod Sacramenta augeant in nobis dona, quod in illis Christus in cibum detur, nos in c[ae]na sui partici-pes faciat, quod Deus Sacramentorum ministerio utatur, ad gratias suas im-pertiendas, quod organa sint, quibus De-us efficaciter agit, sunt adminicula qui-bus ad Christum dirigamur, ut in illis Christum qu[ae]ramus, quod eorum ministe-rio nos sibi membra adjungat, per ea s[ae]pe magna beneficia a Deo confer i. I-tem adhiberi tamquam adminicula no-str[ae] ruditatis captui attemperata, pig-nora esse divinae erga nos benevolenti[ae], [et] communionis quam cum Christo ha-bemus, quin [et] in illis se nobis commu-nicet, Christus quodammodo augescat in nobis, [et] r.os in ipso, aliaque id genus sexcenta. Anno 1560.
B 3 Descriptum
30 Laelius Socinus
Descriptum ex D. Curcel-laei excerptis, quae & ipso Lae-lii Socini autographo haec descripserat.
De Resurrectione: ejusdem Au-ctoris.
I corpora in terram, in quam multa Sjam sunt reversa, ex quibus jam a- luntur noftra [et] restaurantur, consi-dero; si apudeos qui humanis carnibus vescuntur, qu[ae] sine ulla ce[ss]atione in a-lia transformantur corpora, rem mihi propono, qua tandem ratione, [et] quomo-do fiori possit, ut ex integro simul uno temporis puncto, oculiquenutu, sua re-stituatur cuique materia, qu[ae] longa suc-cessione pluribus subjecta fuit mutationi-bus non video; etiamsi fingamus de principailibus hominis partibus hoc intel-ligi debere, quandoquidem ejus rei ra-tiones assignare valeo, qu[ae] fortem illam irrequietam prorsus effugiant. Sed cur
pars
de Resurrectione. 31
pars una corporis magis quam altera, ut eadam plane resurgeret tanta foret neces-sitas, vel una saltem divina proferatur ratio, justave reddatur causa, qu[ae] tan-tum certa ejus membra, non autem cun-cta pariter ex [ae]quo designet ac repetat. Monstrosi igitur [et] castrati mutilique re-vivi scent quoque plurimi; aut certe ali-unde mutuabuntur nasos, oculos, brachia, pedes, genitalia, quibus a nativitate in hac prima v ta caruerunt. Verum si ta-lia excommuni omnium materta possunt accipere, cur non [et] alia membra pos-sunt omnia? Et si adventit[...]a illa nihil turbant, cur Dei totam justitiam everti clamamus, nisi perfecta nobis ex pristi-na materia dentur corpora? quasi in ju- dicio sistenda, [et] remunerationem ac-ceptura essent, eadem numero atque sub-stantia illa ipsa, qu[ae] nos aliquando ser-va Deo vel Satan[ae] triouimus; nec suf-ficiat hac mortalitate confecta domicili-um nostrum Coeleste superinduere, in quo feral quisque praemium illius quod per terrenum illud fecerit: deinde materia, qu[ae] olim sub forma resuscitandi corporis suit, requiriurne illa, qu[ae] in prima e-jus figuratione, an illa, qu[ae] toto vit[ae] prioris curriculo, vel semel exiterit? Si B 4 h[ae]c
32 Laelius Socinus
hac universa profecto magnus tunc erit acervus, effigies q[ue] hominis valde monstri-fica. Si autem illa duntaxat qu[ae] in ejus principio vel fine fucrat admodum ex-igua, imperfecta, lacera, quoque red-dentur corpora; qu[ae] si rurfus facta. accessione multiplicari [et] augeri ad ab-solutionem, utque volueris, non eadem ipsa amplius recognoscetur materia per quam in omni vita Deo Satan[ae]ve servi-tum fuerat, nec eadereponentur membra, qu[ae] sceleri vel justiti[ae] accommodavi-mus instrumenta. De Christo autemra-tio est longe diversa. Nam ipse citra omnem eorruptionem excitatus e mortuis, ad su[ae] doctrin[ae] confirmationem retu-lit in manibus clavorum impressionem, latus apertum ostendit, vesti[...]us appa-ruit tanquam olitor, tanquam viator, comedit etiam, quia reipsa nondum cor-pus istud mutatum, [et] coelesti gloria max-ime fulgens obtinurrat: ad cujus formam, non ad illud quod habuit in terris nos di-cimus fore ut nostra in resurrectione ilico transfigurentur corpora. Post resurrecti-onem fact[ae] sunt ill[ae] cicatrices, insignia devict[ae] mortis et divin[ae] virtutis. Idcir-co cum ipsum resurrexisse difficulter ad-mitterent discipuli ejus, ad confirman-
dam
De Resurrectione. 33
dam resurrectionis fidem illas ostendit. Vide Glossam in Matth.26.29. status Christipost resurrectionem antequam as-cenderet in Coelum erat inter mortalis vita cursum [et] Coelestis vit[ae] medius. Nec obstat illum quoque visum fuisse, postquam in Coelum sublatus Deo adstat ad dextram; potest enim rex ille poten-tissimus qualibet ratione mortalibus suis se conspiciendum pr[ae]bere. Corpus enim ei quale nunc sit, [et] cujus figur[ae] non legitur us quam, nec amplius ulla nos eorum ve-stigia, qua procul erurst a nostris, vel in-dumenta cum eo, [et] alia remansi[ss]e pu-tamus, quamvis in monte simul ejus ve-stimenta tam candida facta essent, quam est lux, Matth.17. Luk. 9. Vide Cyril-lum in Johannem, cap. 6. verse 20. Adhaec si nostra vera [et] sempiterna fe-licitas sita non erit in hac ipsa corporis forma, si nos pendebit asensibus istis, si ciborum nuptiarumque usus jam nullus exstabit, quid afferet obscero emolumen-ti, qui juvabit nos tandem consequi ea mebra omnia, qu[ae] tantum generationi [et] nutrimento deserviunt? quid proderit, so-lida habere orura, atque pedes, nisi dis currendum huc illuc fuerit? Quod bre-viter h[ae]c ipsa corpora nulla ex parte imminuta
34 Faustus Socinus
imminuta recipere, quando etiamsi id fie-ri po[ss]et, an expediret, [et] quam ob rem no-bus utile esset, ego lubens discerem, praesertim eu data animorum nostrorum luce ac perfectione, quam nobis obdor-mientibus ilico erumpere, regereque per- petuo, conantur sedul itam multi, [et] sibi [et] aliis persuasissimum facere. Iusti qui-dem solis modo relucebunt. Sed si ange-lorum [et] Dei similes c-Matth. 13. [et] rimus, qu[ae] tunc igitur 22. 1 Joh. 3. nostra forent corpora? Num qualis facies erat Stephano, cu viderent ipsius tanquam genii faciem? quasi non a-lia e[ss]et angelis.Sed [et] illa protenus eva-nescebat, [et] ideo felicior ipse non erat, sicut nec Moses, ex eo quod ipso ignoran-te su[ae] facei cutis radiabat. Numb.34.
Faustus Socinus, de Laelio So-cino patruo ita alicubi no-tatum reliquit.
LAElius Socinus ingenii magnitudine, sacrarum literarum ex ipsis Hebr[ae]-
is
de Laelio Socino, patruo. 35
is [et] Gr[ae]cis fontibus cognitione, ipsa-rumque rerum divinarum fcientia exi-mius atque singularis, qui non multo-rum annorum spatio (37. enim tantum annos vixit) errores fere innunerabi-les, maximaque ex parte gretvissimos ab aliis non animadversos in Christianam religionem invectos detexit, ac veram viam cam in integrum restiuendi ape-
ruit.
Ernesti
Ernesti Sonneri
Ernesti Sonneri Demonstratio
THEOLOGICA
&
PHILOSOPHI C A.
Quod aeterna impiorum sup-plicia non arguant Dei justi-tiam, sed injustitiam.
Nitio ne quis decipiatur ambiguitate nominis justiti[ae], sciendum est de-monstratione non procedere de abso-luto Dei Imperio, quod seper rectis- simum est, [et] cujus vi Nominis ex- potui[ss]et pariter omnes plicatio, et homines tam pios quam sensus quae- impios iterum in nihi-
stionis, lum redigere, quem ad-
modum ex nihilo eos omnes
I
36
Demonstrat. Theolog. [etc]. 37
omnes fecit; sed de illa justitia, qua dici-tur Deus uti in distributione pr[ae]miorum [et] poenarum, servata [ae]qualitate, secun-dum proportionem factorum, qua coa-ctum dicunt Theologi Deum ad satisfa-ctionem pro delictis nostris exigendam, nisi voluisset injustus esse, [et] sibi minus tribuere quam debebatur. Demonstratio igitur talis est: ubi nul-la est proportio inter de- [...] lictum [et] poenam, ibi Syllogismus nulla elucet judicis ju- principalis, stitia, sed potius injusti-tia: Sed inter [ae]terna supplicia, qu[ae] De-us dicitur impiis irrogare, [et] inter tem-poraria ipsorum delicta,nulla est propor-tio:Ergo [etc].
Major probatur:ubi nulla [ae]qualitas,ibi nul- Primus pro-la justitia; sed injustitia syllogismus. (manendo scilicet inter-minis objecti justiti[ae]) sed ubi nulla pro-portio ibi nulla [ae]qualitas: Ergo [etc].
Contra majorem excipi posset, tum fo-re injustitiam, si nulla sit proportio ubi esse potest; non autem nulla esse potest; hic vero nulla esse po[ss]e qua laesor ad l[ae]-sum nullam habeat proportionem. Quare hic maxime [ae]qualitatem e[ss]e, si poenam
ad
38 Ernesti Sonneri
ad delictum nullam habeat fimiliter pro-portionem: futuram aute in[ae]quailitatem si cum l[ae]sus ad l[ae]sorem nulla habeat pro-portionem, poena aliquam haberet ad de-licta.
Sed respondeo: si h[ae]c est vera [aep]uali-tas, poenam ad delicta nullam habere proportionem, quomodo justitia servabit discrimen poenarum? Ad quodlibet de-lictum finitum eodem modo se habebit poena, cum tamen delicta inter se sint in[ae]qualia. Aut igitur face[ss]et justitia, aut laesus ad laesorem non habebit infini-tam rationem. Utrum expediat, adversa-rii viderint. Corruet jam h[ae]c exceptio adhuc magis ex iis, qu[ae] infra dicentur.
Minor (sc: nullam esse Secundus proportionem inter [ae]terna prosyllogis- supplicia qu[ae] Deus dici-mus. tur innpiis irrogare, [et] ip-
soru delicta)sic probatur. Finiti ad infinituum nulla est proportio; omnia impiorum delicta sunt ftnita, poe-n[ae] autematern[ae] sunt infinit[ae]. Ergo nul-la est proportio inter delicta impiorum [et] supplicia [ae]terna. Major hujus syllogismi est apud omnes tam Theologos quam Philosophos, [et] aliarum facultatum pro-fe[ss]ores, in confesso, [et] in dubi[s]at[ae] fidei.
Minor
Demonstrat. Theolog. [etc]. 3 9
Minor probatur ad Impossibile dedu-ctione, quod ad priorem partem altera est extra controversiam, poenas nimirum [ae]ternas esse infinitas, [ae]ternitas enim proprie accepta finem non habet.
Ponantur igitur de-licta esse infinita, si non Probatio mi-sint sinita. Tum porro noris prosyl-sic argumentor. Si impio- logismi. rum delicta sint infini-ta, aut ut talia considerari possint, vel habent vim istam infinitam ex se ipsis, vel a delinquente, vel ab eo in quem [et] contra quem delinquitur, vel ab ho-rum aliquibus, vel ab omnibus simul: sed nullo istorum modorum possunt esse infinita, aut ut talia confiderari; [et] ta-men pr[ae]ter hos nullus alius superest mo-dus, quo infinita dici [et] esse possini: Ergo omnino nos sunt infinita. Dixit autem adversarius e[ss]e infinita, quia ne-gavit e[ss]e finita, Ergo sunt infinita, [et] non sunt infinita; quod est [...].
1. Non ex se ipsis, quia vel tempore seu duratione essent infinita, hoc est ex-tensive, vel virtute [et] gravitate, seu intensive, non tempore, ut notum est: lo-quimur enim de delictis impioru sive ho-minu, sive angelorum, qui creatura sunt;
ideoque
40 Ernesti Sonneri
ideoque delicta ipsorum sunt actiones transeuntes [et] finite tempore, neque virtute [et] gravitate intensiva, quia crea-tura omnis finita est, finito autem infini-ta virtus non competit, estque creatura non minus virtute [et] dignitate creatu-ra finita in omnibus suis actionibus quam duratione. Non potest igitur quicun-que extendere ad infinitatem, [et] propter hoc, [et] quia alioqui [ae]quaret virtutem creatoris.
2. Non a delinquente, ob modo di-ctas causas.
3. Non a Deo in quem delinquitur: si enim ab hoc per se intenderetur peccato-ris ad infinitam gravitatem, sequeretur omnia delicta esse [ae]qualia, pariter enim omnia de sinunt in Deum: at hoc est ab-surdum, Ergo [et] Consequentia est ma-nifesta: si enim propterea sunt infinita, quia in Deum coromittuntur, omnia au-tem in Deum committuntur: Ergo om-nia sunt infinita: inter infinita autem nulla est differentia in [ae]qualitatis; infi-nitum enim finito aequale est, aut si in-aequale est, non est infinitum. Omnia igi-tur sunt [ae]qualia. Quod vero omnia com-mittantur in Deum, inde constat, quia Christus ipsi Deo pro omnibus peccatis
nostris
Demonstrat. Theolog. [etc]. 41
nostris (ut aiunt) etiam qu[ae] immediate in proximum peccavimus, satisfacere debuit, tanquam ipse in omnibus e[ss]et l[ae]sus vel mediate vel immediate. Idem etiam testatur David Ps.51.5. dicens, tibi peccavi, [etc]. Esse autem absur-dum dicere omnia delicta [ae]qualia e[ss]e; cum per se patet tum quia contradicit manifeste scriptur[ae], qu[ae] dicit aliud e[ss]e peccatum ad mortem, aliud non ad mor-tem, 1 Joh.5.ib.17. Item unum habere majus peccatum quam alterum, 1 Ioh. 19.11. imo qu[ae]gradus facit poenarum, ut quod Sodom[ae] tolerabilius sit futu-rum in die judicii, quam urbi illi qu[ae] rejecerit pr[ae]dicationem evangelii. Mat. 10.3. Pr[ae]terea ponatur aliquis impius qui sapisseme peccaverit, qu[ae]ro an singu-la ejus peccata sint infinita, [et] poenam mereantur infinitam, an vero omnia simul, aut denique an qu[ae]dam finita aut qu[ae]dam infinita? si non singula sed om-nia simul; Ergo per se non accipiunt vim infimtam a persona l[ae]sa; sed aliud quid pr[ae]terea requiritur, alioqui enim cum omnia in eandem personam committan-tur, nulla esset causa cur hoc potius quam illud e[ss]et infinitum, [et] non pari-ter omnia: denique si singula non sint in-
finita
42 Ernesti Sonneri
finita, neque poenam merebuntur infi-nitam, sive [ae]ternam, sed [ae]terna mino-rem. H[ae]c jam est finita tempore. Jam quoniam delicta sunt numero finita (in-finita enim improprie dicuntur, velut a-rena maris, [et] stell[ae] C[ae]li, propter insig-nem [et] vix numerabilem multitudinem) poen[ae] etiam [et] supplicia erunt numero fi-nita, non tantum tempore seu duratione. Ex finitis autem numero [et] tempore seu duratione nullum potest fieri [ae]ternum seu infinitum: Ergo omnia quoque simul sunt finita, [et] non merentur [ae]ternum suppli-cium: quemadmodum ex centum aut mil-le ulnis, aut alio quocunque numero fini-to ulnarum non potest fieri infinita longi-tudo, sed oporteret ulnas, qu[ae] sunt longi-tudines finit[ae], ut singul[ae] poen[ae], salte nu-mero esse infinitas, ut infinitam magnitu-dinem constituere possent. Si dicas qu[ae]-dam esse finita, jam respondi nullam es-se causam ob quam non omnia sint infi-nita: si velimus in terminis disputationis manere, [et] dicere delicta accipere vim infintam per se a persona l[ae]sa: omnia e-nim pariter in eandam personam desinunt [et] committuntur: Deinde eadem semper absurda sequentur, si qu[ae]dam dicas in-finita, [et] si singula: Nam si singula qui-
dem
Demonstrat. Theolog. [etc]. 43
dem pro omnibus, satisfit justiti[ae] Dei. Esto enim ut unu puniatur poena in tem-poris [ae]ternitatem producta; jam alterum delictum eadem hac infinitate puniri nequit, quia eam prius delictum poena sua oc- Respondeo, cupavit. Quod si [et] sed non aeter-hoc infinite puniri de- nitate eadem, bet, ut [ae]quale sit sup- sed simili; uni-plicium delicto, non su- us enim cujus-perest alia infinitas, que rei, sive quam intensiva. Punie- poenae sua po-tur igitur in infinitam test esse aeter-gravitatem intensive nitas. exasperata poena, ut i- Haec nullius ta poena duplicem ha- sunt momenti. beat infinitatem, unam extensivam secundum tempus [et] dura-tionem [ae]ternam, qua luitur prius pecca-tum, [et] alteram intensivam, secundum gravitatem [et] cruciatus gradum quo luitur alterum.
Sed 1. si conceditur creaturam finitam per se e[ss]e capacem nifinit[ae] poen[ae],secundu gravilatem intens[ae], qu[ae]ro ergo, an u-nius tantum ejusmodi poen[ae] infinit[ae] sit capax, an vero plurium, ut U.G una sit vel uti infinitus dolor dentium, altera aurium [...]tertia oculorum, [etc]. si unius
tantum
44 Ernesti Sonneri
tantum qu[ae] fequantur absurda [et] im-possibilia paulo post videbimus; si pluri-um [et] quidem tot numero quot commisit peccata: cur ergo non dicitur Deus puni-re gravitate infinita, non duratione [et]
tempore, poenis quoque H[ae]c ratio sub- gravitate infinitis, sed tilis videtur. potius duratione [et]
tempore? Inconveni-entia hac maxima inter delictorum [et] poenarum Infinitatem in gravitate infi-nitatis, in[ae]qualitatem [et] injustitiam im-portat necessario: major enim est [et] to-lerabilior infinitas tempo,is quam gravi-tatis. Et si enim h[ae]c quoque maxima est, solatium tamen relinquit, quod sit habi-tura finem durationis. Et cum possit ha-beri eadem infinitas in poenis, nempe in-tensiva, qu[ae] erat in delictis (nam de-licta non sunt tempore infinita, neque a persona l[ae]sa [ae]ternitatem accipiunt, sed tantum gravitatem virtutis) cur diver- sa [et] intolerabilior usurpatur? Si di-cas, unicuique delicto debitam [et] inten-sive [et] extensive infinitam esse, pr[ae]ter illa absurda qua mox in sequentibus deducam,h[ae]c duo etiam sequentur. Nem-pe 1. quod major sit futura in[ae]qualitas inter poenas [et] delicta. Nam delicta a
persona
Demonstrat. Theolog. [etc]. 45
persona l[ae]sa, tantu accipere possunt gra-vitatem intensive infinitam, cum dura-tione [et] extensione omnia sint finita (et-si enim Deus infinitus est duratione(ut sic loquar) id est aeternus, non tamen videtur peccatum aggravari ex duratione perso-n[ae] l[ae]s[ae], sed ex dignitate [et] pr[ae]stantia secundum virtutem [et] majestatem;(alio-qui qui Principi grand[ae]vo malediceret, gravius peccaret, quam qui Principi e-jusdem dignitatis, sed juniori) poena vero forent dupliciter infinit[ae], quare in[ae]qua-les [et] injust[ae]. Pr[ae]terea si justitia Dei flagitavit poenas intensive [et] extensive infinitas pro peccatis nostris, sequetur Christi passione divin[ae] Justiti[ae] satisfa-ctum non esse. Ut enim vim infinitam habuerit ex dignitate [et] pr[ae]stantia per-son[ae] patientis, extensive certe non fuit illa passio infinita, nec ullam cum passio-ne [ae]terna habuit proportionem. Quod si etiam concedatur tantam fuisse person[ae] pr[ae]stantiam ut ista passione sua dupli-cem illam infinitatem pr[ae]stare potuerit, pari ratione pr[ae]stare potuit multiplice (in-finiti enim nulla diffentia aut proportio ad unum) [et] ideo ex commemorata propor-tione minor ejus passio vim habuit du-plicem hanc poenarum infinitatem pr[ae]-
standi
46 Ernesti Sonneri
standi, imo quaevis quantuvis parva [et] brevis; sive enim aliquid addas sive de-trahas infinko, nihil illi accrescit aut decrescit,fiquidem eni[m] infinitum, in quo nulla est differentia: frustra igitur qu[ae]dam fecit [et] passus est Christus, quia minor, [et] levior, imo quaevis ejus passio habui[ss]et eandem vim infinitam exsolvendi omnes poenas infinitas.
2. Esto ut ita sit, ut creatura sit ca-pax infinit[ae] poen[ae] extensitve,jam si utum delictum poena luat intensione, alterum poena extensione infinita, qumodo satis-fiet justiti[ae] Dei pro tertio, quarto, cen-tesino [etc]. nulla enim superest infinitas pr[ae]ter extensam [et] intensam. Quod si utraque debetur uni delicto, quomodo non dicam jam pro tertio, sed pro secundo e-tiam fatisfiet; quomodo primum jam omnem infinitatem vendicat? frustrabitur ergo Dei justitia sua satisfactione, con-tra id quod adversarius a[ss]erit, nec Deus poterit unicuique tribuere secun-dum opera sua, contra id quod clare do-
cet scriptura, Matth.16.17. Rom.2.8. ulterius enim nihil addi potest duplici isti infinitati. At quia certum est datu-rum Deum, ut justum judicem unicuiq; secundum opera sua, nec omnes [ae]quali-
ter
Demonstrat. Theoleg. [etc]. 47
ter puniturum e[ss]e, restat ut non omnia delicta fint infinita. Vnum enim tan-tum, aut ad summum duo po[ss]ent puniri, reliqua manerent inulta: [et] quicquid de his statueretur, jam foret comprehen-sio in duplici illa infinitate poenae qu[ae] debetur vel primo (si sc. statuatur quod-libet delictum poenam intensive [et] ex-tensive infinitam) vel primis duobus (si statuatur unam rationem infinitatis ae-quare poenam delicto) propter eandem causam neque duo delicta po[ss]unt confi-derari [et] plecti tanquam infinita,sed for-tassis unum tantum (videlicet si quis di-cat una infinitatis specie, unam delictum puniri) ut reliqua possint ex altera parte infinitatis) quodlibet nempefinatam poe-nam sibi decerperey remaneant impunita, Imo ne unicum quidem esse potest infini-tum; qu[ae] enim causa est, ut unum fit infintum, reliqua finita, stante hypothesi, quod delicta recipiunt vim infinitam a persona l[ae]sa, qu[ae] hic est eadem? pr[ae] ser-tim si fint vel unius natur[ae] [et] condi-tionis, vel paris; ut E.G. si quis plures homines diversis temporibus [et] artibus occideret, aut st hodie paricidium; aut cras incestum committat, tertius blasphemarit. Nullum igitur prorsus erit infinitum
48 Ernesti Sonneri
infinitum, sed omnia finita, ut in omnes possit justitia\x exerceri.
Hic superest solum ut confugiam ad diversitatem poenarum, [et] dicam cuili-bet delicto irrogari poenam diversam, un-de toties detur infinitas, quod sint di-vers[ae] [et] singulares poen[ae], quarum qu[ae] libet possit esse tempore in finita, siv[ae] [ae]-terna, [et] forte etiam intensione [et] gra-vitate. Sed nondum absurda [et] impos-sibilia: vel enim volunt omnes poenas esse tempore [et] gravitate simul infinitas, id est intensive [et] extensive, vel tempore solum, sive extensive, intensive autem es-se finitas, [et] quidem aliam alia gravio-rem, prout ipsorum quoque delictorum al-terum gravius est altero, si per se con-siderentur. Si prius obstat 1. omnium Theologorum communis opinio, ignem il-lum inextinguibilem, [et] vermem illum rosurum conscientias impiorum, uno verbo cruciatum damnatorum non fore alium quam dolorem ex privatione con-spectus Dei [et] vit[ae] beat[ae] ob commissa scelera [et] poenam propriam. Nam hinc sequitur, poenas non e[ss]e specie diversas, sed si qua est diversitas, e[ss]e secundum gradum, quod hic dolor in aliis major,
in aliis minor sit futurus: sed it a non
omnes
Demonstrat. Theolog. [etc]. 49
omnes poen[ae] erunt intensive infinit[ae], re-missior enim gradus minor est infini-to. Quod si omnes impii hunc dolorem summe intensum sentiunt [et] quidemin [ae]ternitatem, Ergo omnes [ae]qualiter pec-carunt, et delicla erunt [ae]qualia ut poe-n[ae] sunt aequales. Deinde si unica tan-tum e[ss]et poen[ae] species, gravitate [et] du-ratione infinit[ae], eaque debetur uni de-licto: Ergo rursum reliqua peccata ma-nebunt inulta, [et] unicum tantum vin-dicabitur.
3.Etiamsi concedantur poen[ae] specie divers[ae]; sequetur in unicum tantum peccatum posse puniri, reliqua autem inulta manere. Si enim poena uni de-licto debita debet esse gravitate [et] tem-pore infinita, simpliciter infinita, ea au-tem nondum potest dici infinita gravi-tate [et] tempore cui potest aliquid addi in ipsa nondum compehensum, quod vel creator potest imponere, vel creatu-ra suscipere, id totum necessario debet accumulari pro una poena infinita; alio-qui semper erit, quoi priori possit addi, [et] sic prior nondum erit gravitate infi-nita. Quod si vero ex additione alte-rius poen[ae] non sentiat se magis grava-tum punitus, etiam non potest quod ac-C cedit
50 Ernesti Sonneri
cedit haberi pro nova poena, quare non licet eo ullum delictum.Quia igitur quic-quam quicquid est poenarum specie diver-sarum, id omne debet concurrere ad constituendum unum poenam simpliciter infinite gravem, ut simpliciter infini-te gravis, ex asperatione [et] gravi-titate infinita debetur unicuique delicto, Ergo non nisi pro uno delicto satisfieri potest. Vbi igitur aut quando omnia reliqua punientur, aut quomodo justiti[ae] Dei exercend[ae] erit locus.
3. Si poen[ae] sunt gravitate ei inten-sioni infinit[ae] propterea quod in Deum commissa sunt delicta, procul dubio tanti ti ponderis erit, ut ita dicam, h[ae]c infini-tas gravitatis simpliciter sumpti, quanti ponderis est dignitas [et] Majestas perso-n[ae] l[ae]s[ae]. H[ae]c autem ita est in finita sim-pliciter, ut nihil ulla ex parte neque idem, neque diversum specie ei possit ac-cedere quod majorem ipsum faciat.Qua-re etiam delictum tanti erit ponderis, [et] consequenter poena talis [et] tanta, quan-tum potest vel majestas divina imponere, vel alioqui puniendus suscipere, ita ut nulia ex parte neque specie diversum, ne-que in eadem specie ei quicquam acce-dere possit, alio qui infinitas delicti non-
dum
Demonstrat. Theolog. [etc]. 51
dum ex[ae] quat infinitatem l[ae]si. Cujus rei causa adversario exponenda est, qui pro fundamento ponit gravitatem de-licti oriri ex diqnitate person[ae] l[ae]s[ae]. Hoc concesso sequitur Christum non potuisse nisi pro unjus hominis peccato unico satisfacere: quantumcunque enim pas-sus fuerat, aut pati poterat, id totum de-bebatur pro unico delicto; nisi dicamus majorem sui[ss]e patientis dignitatem quam l[ae]si pr[ae]stantiam, quod nemo dicere po-test, aut plus potuisse Christum pati, quam Deus est l[ae]sus, cujus tamen l[ae]sio ponitur tam gravis quam dignus est ipse atque excellens. Quandiu igitur ali-quid fuit quod Deus Christo imponere potuit, nondum finit h[ae]c poena [ae]qualis delicto, quod accipit gravitatem a perso-na l[ae]sa; aut dicendum est majorem e[ss]e Dei potentiam, quam majestatem, [et] pos-se illum poenas facere graviores, quam sit illius dignitas [et] pr[ae]stantia, qu[ae] ta-men est infinita. Quod si jam Christus tantum non est passus quantum ei potuit imponi a Deo patre, [et] tamen potuit ju-ste pro unico delicto imponi, quicquid poenarum a Deo unquam aut uspiam im-poni potest, seuquitur quod nec pro unico unjus hominis peccato satisfecerit, sed C 2 partem
52 Ernesti Sonneri
partem tantum poen[ae] exsolverit, quod cum habeatur pro absurdo, illud quoque ex quo sequitur, tollendum fuerit tan-quam absurdum. Atque h[ae]c de priori membro.
Si vero dicatur posterius, quod vi-delicet divers[ae] poen[ae] solum tempore sunt infinit[ae],gravitate vero finit[ae],.[et] unaquaque alia gravior, [et] delicta sunt inter se in[ae]qualia, quod quidem verisi-milius, quia hac ratione possit servari in[ae]qualitas delictorum [et] poenarum,om-nes enim poena dicuntur [ae]tern[ae], quia in Deu [ae]ternum commi[ss]a sunt delicta, [et] pariter quidem [ae]tern[ae], quia pariter omnia in eandem personam infinita; in[ae]-quales tamen gravitate, ut ipsa delicta inter se sunt in[ae]qualia, unde videtur locus esse justiti[ae] divin[ae], qu[ae] hac ratio-ne infinitatis temporis [et] finitae gravi-tatis delictorum atque poenarum possit habere rationem.
Resp: partim eadem ohstare, qu[ae] mo-do dicta sunt, partim peculiaria qu[ae] dam hinc sequi absurda. Obstat 1. Idem quod Theologi dicunt, poenam esse specie unam, nempe dolorem, ex privatione conspectus Dei, [etc]. Diversitatem, autem e[ss]e in gradibus. Sed hoc forsan dicent non
esse
Demonstrat. Theolog. [etc]. 53
esse satis; quare alia absurda audiamus. 2. Obstat etiam illud, quod Dei majestas [et] dignitas omnibus modis ineffabiliter immensa, ac infinita, cui nihil ulla ex parte sive secundum speciem, sive secun-dum gradum possit accedere: quapropter si delicta, [et] consequenter poena inde ac-cipjunt gravitatem infinitam, sequitur illorum infinitati nihil ulla ex parte pos-se accedere, neque specie neque gradu diversu.n. Nam revera quamdiu ali-quid addi potest poen[ae], nondum est simpi-citer loqucndo infinita, neque illius qui est l[ae]sus infinitali [ae]qualis. Quodlibet igitur delictum etiam minimum in De-um simpliciter, [et] omnibus modis infini-t[ae] majestatis commi[ss]um exhauriet (ut sic loquar) omnem infinitatis rationem, [et] quicquid est poenarum, ut nihil super-sit addendum, sive jam gradu sive specie diversas poenas facias; omnes enim gra-dus aut species accumulabuntur ad con-stituendum illud supplicium infinitum, quod dicitur requiri propter dignitatem ejus qui l[ae]sus est: nec sufficit sola tempo-ris [ae]ternitas, qu[ae] nondum facit poenam
omnibus modis infinitam Hinc sequitur, 1.Non posse e[ss]e in[ae]qualitatem poenarum pro diversis delictis in[ae]qualibus, ex par-C 3 te
54 Ernesti Sonneri
te scilicet gravitatis, qua poen[ae] dicun-tur finit[ae], licet omnes dicantur tem-pore infinit[ae], quia nulla poena e[ss]et pro-portionata suo delicto, [et] violaretur justitia, [et] quia, quicquid poenarumest debetur uni delicto. De inde unum tan-tum delictum posse puniri, c[ae]tera mane-re Imp unita.
Pr[ae]ter h[ae]c omnia illud peculiariter, obstat, quod unumquodque delictum pos-set hac ratione habere poenam [ae]qualem tempore [et] gravitate finitam. Quare injuste irrogaretur infinita:siquidem tem-poris infinitas ad nullam finitatem habe-re potest propertionem [ae]qualem, sed exce-dit improportionaliter: consequens sic o-stendo; sit delictum cui constituatur poena [ae]qualis, tempore quidem infinita, gravi-tate autem finita. Hoc enim fieri potest ex hypothesi adversariorum. Huic poe-nae addatur vet gradus alter ejus de spe-ciei, vel nova alterius spieciei aut gradus: jam certum est, hanc poenam uno gradu aut una nova poena auctam cum [ae]terni-tate temporis fore huic delicto in[ae]qua-lem. Quare satisfaciet pro eodem deli-cto minori tempore quam infinito, finito igitur aliquo. Addaiur tertium aut quar-tum tantum pro intensione poenae, semper decurtabitur
Demonstrat. Theolog. [etc]. 55
decurtabitur tempus. Denique addan-tur omnes, quas creatura capere potest; breviori igitur tempore satisfiet pro il-lo unico delicto: si non ergo plures poen[ae] [et] poena gravior tantundem valet, quan-tum minus gravis, [et] sic majus erit [ae]-quale minori, quia pr[ae]stat idem [et] non plus quam minus. Deinde si omnes poe-n[ae] quotquot creatura capere potest nihilo-minus non satisfaciunt pro uno delicto nisi tempore infinito, ergo pauciores [et] minores non satis facient, licet in tempo-re infinito, quod est contra hypothesin ad-versariorum. Quare omnes debentur uni delicto, [et] sic rursum reliqua mane-bunt inulta, [et] fraudabitur justitia De-satisfactiene pro c[ae]teris. Est vero absur-dum ponere majora creatur[ae] delicta quam creatoris potentiam in puniendo, unde exercitium ejus maxima ex parte eludi contingit. Quod si jam omnes poe-
n[ae] finito tempore saitisfaciant, pro uno deliclo, ut necessario fateri debent, qui hanc hypothesin tuentur: ergo altero fini-to tempore satisfacient pro altero delicto, eoque breviori aut longiori, prout deli-ctum gravius aut levius est (habet e-nim proportionem aliquam pars tempo-ris ad partem gravitatis) [et] sic dein-C 4 ceps
56 Ernesti Sonneri
ceps omnia delicta finito aliquo tempore expiari possunt: Injuste igitur unicui-que statuitur poena tempore infinita. Pri-mo cum delicta quoque sint numero fi-nita, tempora quoque particularia poe-narum erunt numero finita: tot videli-cet qvot sunt delicta unius hominis. At quia eadem etiam sunt duratione fi-nita ut nunc est ostensum, totum quoque quod ex iis componitur erit finitum. Quare in finita poena tempore quantacun-que sit gravitate peccatum erit in[ae]quale just[ae] poen[ae] omnibus uni[u]s hominis pec-catis debil[ae], imo (quod amplius est) quia [et] creatur[ae] sunt numero finit[ae] omnibus omnium impiorum delicitis debita poena erit in[ae]qualis, [et] consequenter injusta. Quod si gravior est poena tempore infini-ita, quam omnia omnium impiorum de-licta, quanta injustitia fuerit singulis impiis, imo [et] singulis illorum peccatis [ae]ternam poenam statuere, quomodo igi-tur injustitia Dei hinc elucere potest? Quod si igitur ipsius Dei offensi ratione delicta sunt in[ae]qualia, ne incidamus in tot absurda, [et] quia ratio ipsa hoc di-ctat(gravius enim Deum l[ae]dit qui ipsum blasphemat, quam qui incogitanter ali-quid peccat)ergo non omnia sunt [ae]qualia,
Demonstrat. Theolog. [etc]. 57
sed qu[ae]da majora, qu[ae]dam minora; ergo etiam finita ratione Dei offensi. Infini-torum enim nullum altero majus aut mi-nus, [et] quod alio minus est, sive finito, sive infinito, est finitum; si unum est fini-tum, nulla ratio est cur alia sint infini-ta, quia omnia in eundem Deum pec-intur. Deinde ut ipsa inter se specta-ta delicta, quatenus sunt actiones crea-turarum, habent inter se propotionem, ita etiam apud Deun habebunt quem offen-dunt. At inter ipsa per se considerata est intervallum certum gravitatis: ergo etiam quod intensius [et] gravius, apud Deum habebit finitam rationem ad alte-rum apud eundem Deum. Omnia igitur finita; si omnia finita, ergo omnes just[ae] poen[ae] erunt finit[ae],[et] consequenter ex poe-nis [ae]ternis non elucet jusititia Dei.
Pr[ae]terea ut se habet delinquens ad de-lictu,sic se debet habere l[ae]sus ad poenam: sed inter delinquentem [et] culpam, sive delictum, est certum intervallum; ergo e-tiam inter l[ae]sum [et] poenam. At tolli-tur ratio intervalli proportionalis, si u-trumque aut alterutrum statuatur infi-nitum, Quomodo enim poena ad l[ae]sum potest habere rationem majoris aut mino-ris, si poena pariter est infinita ut l[ae]sus? C 5 debet
58 Ernesti Sonneri debet tamen ita esse, quia peccatum ad peccantem habet rationem minoris aut majoris ut igitur possit effe intervallum proportionis, adeoque justiti[ae] possit e[ss]e locus, sequitur l[ae]sum, etiamsi immens[ae] sit bonitatis) non tantum l[ae]di sub ratione infinita, sed sub finita. Sic potest con-stare proportio, [et] justitia exerceri, [et] sic omnes poen[ae] erunt finit[ae], non autem infinitae ulla ratione;sicut [et] delicta sunt finita tam ex se quam ratione Dei offensi; non ac ipiunt igitur infinitatem a persona
l[ae]sa.4. [et] 5. non ab a-probatio 4. & liquibus neque ab om-5.partis. nibus simul.Ex multis
enim per se numero [et] virtute finitis infinitum fieri non potest, sed oportet ad minimum unum esse infi-nitum per se, ut constituatur ex iis infi-nuum. Sed si unum sit causa infinit atis per se, frustra sunt reliqua, [et] ipsorum gravitas quam afferre possent delicto aut culp[ae] manere debet inulta. Infinito enim nihil addunt, [et] quod respectu ipsius statui deberet, jam omne sibi vendicat in-finitum. Ostensum autem est singulatim de istis tribus causis nulla per se posse esse causam infinit[ae] virtutis, seu gravitatis culp[ae], ergo neque omnes simul, alioqui infinitum
Demonstrat. Theolog. [etc].
infinitum constaret ex duobus aut tribus infinitis per se, [et] tria finita e[ss]ent causa unius infiniti, quod est absurdum, [et] impossibile.
Quoniam igitur delicta impiorum nul-lo modo vim infinitam accipere possunt, neque ex ipsa persona impiorum, neque [...] persona l[ae]sa, qua Deus est, neque e-am habent a seipsis, neque ex aliquibus horum trium,aut omni us simul, reliquum est, ut not sint infinita, qu[ae] erat mi-nor alterius prosyllogismi probanda. Vn-de sequitur ut nulla sit proportio inter de-licta impiorum, numero, gravitate [et] tempore finita [et] supplicia corum [ae]-terna, [et] consequenter nulla justitia. Quare justitia Dei ex [ae]ternis impiorum supplicii elucere nullo modo potest, ut dicunt, sed potius injustitia, quod nobis erat probandum. Quid ergo? Aut in-justus est Deus, qui supplicia [ae]terna irro-gat impiis, aut (ut justitia omnis a Deo abfil) dicendum est supplicia irnpiorum non esse [ae]terna: sed illud vel cogitare tantum extrem[ae] est impietatis, Quare hoc potius est amplectendum. Certe enim [ae]ternitas, sive infinitas sujpliciorum rea-lium [et] positivorum, qu[ae] dicunt Deum persolvere impiis in compensationem de-
lictorum
59
60 Ernesti Sonneri
lictorum, injustum facit Deum, ut argu-menta hact nus allata probarunt. Pri-vatio autem [ae]terni boni, [et] existenti[ae] seu entitatis, quam excercebit in impios, dum eos per mortem secundam (de qua Apocal. 2. 11. [et] 20. 14. [et] 21. 8.) in non ens [et] nihilum rediget eum inju-stum non facit. 1. quia ista annihilati[...], aut quod eam sequitur nihilum istud, non est positivum quid, aut cruciatus realis, sed potius non entis, aut non entitas con-venit dici; ea enim peracta nihil amplius sunt impii, quare neque poen[ae] ullius ca-paces, neque majoris neque minoris, ne-que just[ae] neque injust[ae]; non entis enim neque passio, neque actio ulla est. 2. quia illam Deus non exercet ex justitia ali-qua distributiva aut commutativa, ut sic dicam, sed ex absoluto suo Dominio, tanquim jus herile [et] creatoris, qu[ae] sunt sol[ae] [et] omnibus modis creatoris, Quomodo enim ad vitam sese non obli-gavit obedienti us [et] piis ex nulla justi-tia sua, qu[ae] ipsum ad hoc faciendum coegerit: pariter enim nulla est propor-tio inter obedientiam piorum [et] pr[ae]-mium tam augustum, [et] tenebamur, si Deo placuisset, ad nutum ejus servire, tanquam creatura [et] factura illius, etiam
sine
Demonstrat. Theolog. [etc]. 61
sine pr[ae]mio) sed ex absoluta potestate [et] liberalitate: ita quoque ad mortem [ae]ternam, ad [ae]ternam annihilatio-nem sese non obligavit, ideoque neque hoc tenebatur ex justitia aliqua. Nam juxta absolutum illud imperium [et] do-minium, quod tanquam creator in nos suas creaturas habet,[et] cujus respectu pro liberrima sua, [et] illimitata po-testate nobis gratificari aut non grati-ficari potuit, debere nihil potuit neque bonum neque malum. Supplicia igitur impiorum delictis debita, [et] qu[ae] Deus illis irrogat, sunt cruciatus, [et] tormenta finita gravitate [et] duratione. H[ae]c supplicia subsequitur mors [ae]terna, id est, [ae]terna annihilatio, non ut supplicium, quod justitia Dei sta-tuerit nece[ss]ario, sed ut negatio vit[ae] [et] entitatis, qualem absolutum ejus impe-rium nullis legibus alligatum ei permit-tit. Dicitur quidem mors [ae]terna poena peccati sed latiore [et] minus propria ap-pellatione, nempe non quia justitia a-liqua per se illam statuat peccatis, sed quia eam Deus (sponte [et] non coactus a justitia aliqua distributiva) pro suo li-berrimo imperio [et] dominio eam decre-
vit:
62 Ernesti Sonneri
vit: Et si eam pariter omnibus creaturis viventibus initio decernere [et] inferre poterat ex eodem absoluto Imperio sine ulla nota injustiti[ae]; similitudinem igitur poen[ae] habet, quia tantum peccantibus contingit, quandiu poen[ae] infliguntur pec-cantibus. Eodem modo vita [ae]terna dici-tur pr[ae]mium, quia obedientibus tantum datur, cum multo verius sit donuw, Rom. 5.15.17. [et] 8.32. Quod si autem poe-nam accipias pro eo, quod non quidem justitia aliqua distributiva Dei statuerit, sed quod libera ejus voluntas peccanti-bus decrevit, propter delicta multa cum potui[ss]et etiam mn decernere, tum vere etiam poterit dici poena, quomodo etiam facrae literae mortem [ae]ternam dicunt sti-pendium peccati, Rom. 6.23.
Qu[ae]ret quispiam an nos potuerit De-us, pro absoluta sua potestate etiam [ae]-ternos cruciatus, [et] supplicia [ae]terna eti-am positiva impis decernere, atque irrogare? Resp.hoc jam omnimo aliud es-se quam quidem initio querebatur, nec posse hinc justitiam ejus elucere, et si to-tum concedatur; justitia enim spectat [ae]-qualitatem sive proportionem, [et] sine ea non est justitia: imperium autem Dei ab-solutum nulla [ae]qualitate [et] proportione definitur,
Demonstrat. Theolog. [etc]. 63
definitur, quia nil debet cuiquam sed ipsi omnes omnia. 2. Potuisse quidem hoc De-um fortassis facere sine nota injustiti[ae], quia in hoc casu, neque exjustitia, ne-que ex injustitia egi[ss]et, sed tamen non permisisse hoc sibi ejus misericordia, qu[ae] pariter infinita dicitur, ut ejus potestas [et] imperium. Deinde videri hoc quo-dammodo non consentiens illius rectitu-dini [et] bonitati; omnes enim creatur[ae] sunt participationes qu[ae]dam createris, [et] quicquid est, oportet sit aliquid ipsi-us(quicquid enim est pr[ae]ter ipsum propri-um ens est [et] non ens) aut ille non so-lus est a seipso, sed sunt alia quoque, qu[ae] suam entitatem a seipsis habent, non ab ipso, quod est absurdum, quia sic non esset omnium principium. Jam quia omnis creatura est radius quidam divini boni, non videretur in se ipsum [ae]-quus esse creator, si quasi partem quan-dam sui, qui est [ae]terna bonitas, sineret [ae]ternum esse in malo [et] miseria. In annihilatione autem hoc absurdum non contingit, inca enim nulla pars (ut sic dicam) Dei ipsius sinitur esse misera: quia cef[ss]atio esse ipsius creatur[ae], ni-hil aliud est quam reditus istius radii divin[ae] bonitatis ad suum fontem [et] principium
64 Ernesti Sonneri
principium: unde postea neque est diffu-sum (ut sic loquar) divinum bonum ex-tra se ad constituendam illam partem, qu[ae] deberet esse misera, [et] cruciari. Quamquam etiam alias nulla miseria unquam ipsum revera affingere potest: est enim se ipso beatissimus, [et] sibi sufficien-tissimus ad infinitam bonitatem: nequ diffunditur per participationem, aut di-visionem sui, sed sine ulla sui partitione aut divisione, ita ut ipse ab omnibus sit separabilissimus, et si omnia sint ab ipso, in ipso, et per ipsum, Rom. 11.33. sed tame quoda modo.videri potest pertinere ad ejus majestatem, ne ulla ipsius creatura sit [ae]ternum misera quatenus est ip-sius.
Quomodo ergo, qu[ae]ret Objectio, ig- aliquis, de impiis dicitur nis [ae]ternus. eos mi[ss]ium iri in ignem
ternum, Matth. 18.8.[et]
25.41.46. [et] quod vermis eorum non
morietur, nec ignis exstinguetur, Marc. 9.44. [et] Cap. ult: versu ult.
Respondeo, ejus modi locutiones non semper infinitatem proprie dictam deno-tare, ut Gen. 17.13. circumcisio dicitur nota f[oe]deris [ae]terni, quod tamen f[oe]dus [ae]ternum non fuit, nec esse debuit, Eod.
40.
Demonstrat. Theolog. [etc]. 65
40.15. Aaron inaugurato sacerdotio [ae]terno, quod tamen terminari debuit, per sacerdotiu Christi, qui fuit sacerdos non secundum ordinem Aaronis, sed Mel-chisedeci, Heb.7.11,12. ibidem versu 3. Melchisedecus dicitur, manere sa-cerdos in [ae]ternum; [et] Luc[ae] 11.33.Chri-
stus dicitur regnaturus in domo Jacob in [ae]ternum, egnique ejus non futurum esse finem. Item Ezek. 37.25. dicitur, quod in perpetuum princeps filiorum Ja-cob sit mansurus:cum tamen regnum ejus distructa morte, finem sit habiturum, Cor. 15. 14. Item Iud[ae] versu 4. Vin-cula [ae]terna dicuntur, quibus diaboli a die lapsus adjudicii diem servantur. Et infinita ejusmodi loca in sacris literis reperiuntur. Significant autem ejusmodi locutiones, vel certitudinem tantum, qu[ae] licet sit finita, non interrumpenda est, usque ad suum finem, vel longum admo-dum tempus, quo sensu etiam infinitum s[ae]pe accipitur a Philosophis, ut 3 Phys. textu 34 veleffectum infinitum, id est in [ae]ternu postea non mutandum, ita quo-que vermem impiorum non e[ss]e moritu-rum, significare potest certitudinem poen[ae] impiorum, similiter ignem non extinctum iri, quasi dictum sit, nemo impius pr[ae]su-
mat
66 Ernesti Sonneri
mat vanas esse minus, aut se effugere posse poenam; non prius enim illum ignem extinctum iri, aut vermem illum moritu-rum quam ipse comburendus [et] roden-dus desiturus sit e[ss]e. Neque enim ig-nis ille extinguetur quo poenas dare de-bent, sed certo illos exspectat; nec carni-fex morietur, qui cruciabit. Quo sensu certe illud 2 Pet.2.3 dictum est, Pseudo-prophetam post illud tempus demumfutu-rum, jam olim (scilicet antequam ipsi essent) non otiari damnationem, neque exitium dormitare. Potest quoque illis verbis significari tepus longum sed tamen finitum, finem enim aliquaudo futurum innuit Petrus 2. Epist. 37.10.12. Et Christus ipse Matth. 10.28. Ttmete po-tius eum, qui potest [et] animam [et] cor-pus perdere [(...)] in gehenna. Et quid qu[ae] so est mors? certe non vita [ae]ter-na, licet misera. Quare etiam dicitur ip-sum infernum [et] mortem conjectum iri in stagnun in quo omnia exurenda [et] consumenda sunt. Apocal.20.14. cui damnationi [et] consumptioni sevantur etiam diaboli, 2 Pet.2.4. Potest deni-que ignisille [ae]ternus dici, vel in [ae]ter num non extinguendus per Metonymiam effectus, seu ex consequenti, quod sci-
licet
Demonstrat. Theolog. [etc]. 67
licet qui illo consumentur non muta-buntur in aliam speciem generabilem [et] corruptibilem quidem, qu[ae] igne elemen-ta i consumuntur possunt per circulum redire ad eandim speciem, [et] iterum ge-nerari. Sed corrumpentur in nihilum, ut antea fuerunt nihil, neque in [ae]ternum unquam reditura sunt, ut ex morte pri-ma datur reditus per resurrectionem, sed manebunt consumpta [et] perpetuo sub termino istius corruptionis sive is nega-tivus futurus sit, [et] simpliciter non ens, sive positivum aliquid, ut mortis prim[ae], cujus terminus post di[ss]olutionem mixti sunt quatuor elementa ut volunt, sed tamen tali ut partes illius nunquam sunt conjungend[ae], nec in pristinum statum restuuend[ae]. Et hinc damnatio impiorum videtur appellari interitus [ae]ternus, 2 Thef.19.
Vt igitur concludamus, dicimus impe-rium Dei absolutissimum [et] supremum, nullisque legibus septum Dominum elu-cere quidem ex [ae]terna morte impiorum, justitiam autem indidem non elucere per se, sed secundario; puta ex servatis promissis. Justum enim est Deum serva-re promi[ss]a, tametsi, sine nota injustiti[ae], ea poterat non promittere. Quia igitur
semel
68 Ernesti Sonneri
semel hoc sanxit ad id se obliga[...]t, se impiis non re[...]piscentibus irrogaturum hanc poenam, qua tamen libere nulla ju-stitia coaetus statuit, juste nunc eam quasi ex obligatione spontanea exequitur, qua prius neq; juste neq; injuste, sed pro plena [et] absolutissima sua potestate de-crevit Deus.Pater misericordi[ae] libere nos omnes ab [ae]terna damnatione per Dominum nostrum Iesum Christum. A-men.
Loca quaedam S. S. in quibus vox [ae]terni significat tempus finitum.
JOsu[ae] 4.7. 1 Sam.3.13.1 Sam. 20. 15. 23. 2 Sam. 3. 28 2 Sam.7.13. 18. 24. 29. 2 Sam. 22.51. 1 Reg. 2. 33. 1 Reg 8.13. 1 Reg.9.3.5.2 Reg. 5. 27. 1 Paral. 18. 17. 18. 1 Paral. 17.
22. 1 Paral. 23. 13. 25. 1 Paral. 28. 4.
7. 2 Paral. 7. 16. Ecclef. 1. 4. Jerem.
17. 4. Jerem. 33. 17. 18. Dan. 7. 18.
Joel.3.25.
Loca
Demonstrat. Theolog. [etc]. 69
Loca quaedam S. S. in quibus a-gitur de supplicio impiorum.
SApient. 5. 31. [etc]. 2 Thes. 18. 9. Heb.10.17, Apocal, 20.9.
A N
A N
Doctrina Trinitatis
SIT MYSTERIUM a Seculis absconditum, quod divini verbi pa-tefactione hominibus innotescere debuit.
E TRACTATU,
Qui de Origine Trinitatis inscribitur, exscriptum.
Anno MDCV.
MARTINO PISECIO
A MARTOWIC, Philos. & MEDIC. Doctori,
Nobili SILESIO, Fratri suo, S.
QVid causa fuerit, cur terminos ancipitis animi mei statuerim, ex his, qu[ae] mitto, coviicere pote-ris; brevi sum fortasse plura missurus, ut explorate, quid antiquissimi Philosophi, Zoroaster ille,Hermes,Orpheus, Plato, quid humana ratio,quid denique omnes omnium temporum H[ae]retici ad Trinitatis tut[ae] contulerint mysteri-D um
Epistola
um, cognoscere possis. Cave me putes H[ae]reticum, qui opinione. H[ae]reticorum, in officina Romana, Lima subtilioris doctrin[ae] attri-tas excutio. Videris e Pr[ae]loquio meo, una cum aliis sic colligere. Novum est hoc; H[ae]resis igit[...]. Nescit h[ae]c Theologia nostra; H[ae]resis igitur. Damnat h[ae]c Au-gustinus, Athanasius; H[ae]resis igitur. Audies me ibidem uti doctissimi viri sententia: Quic-quid non intelligunt, quicquid non didicerunt, H[ae]resis est, quos juvare idem atque occidere est. Scilicet novum est apud illos, non Christum. Nescit h[ae]c Theo-logia illorum? Satis est, si Aposto-lorum non ignorat. Damnat h[ae]c Augustinus? Probat Christus, probant Apostoli. Nulla novitas tollit veritatem,nulla veritas pen-det ab hominum ignorantia. Au-
dax
Epistola. dax denique ignorantia semper est semper fuit veritatis hostis. H[ae]c illud. Cogita tu ista, [et] illud tuum Aut aliquid aut Nihil, letheo flu-vio aut Averno, cujus nuper hospes eras,adjudica.Monet tuus ille Ga-[...]s, ne quis in Moysi [et] Christi Scholam impingat, legesque audiat nulla constitutas demonstratione, Aptius de Romanorum Schola Lo-quitur Medici dicterium. Vale, [et] memento compendiosiorem viam ad Theologorum errores, quorum origines e curia Romana trahun-tur, non esse, quam illud probe me-minisse, Papam esse Antichristum.
Tui studiosiss.
T: Pis: Vmtr tuus.
Doctrinam de Uno
& Trino Deo nul-lum esse mysterium.
PRogrediamur tandem ab huma-nis ad divina, e quibus ad opini-ones suas confirmandas, con-jecturarum plena taptant argu-menta. Demonstrationes enim in fictis [et] prodigiosis nullae sunt. Primum itaque arbitrantur omnes Trinitarii, doctrinam Trinitatis esse mysterium, quod quidem sub veteri foedere subobscurius, sub novo revelatius patefactum fuit. Iam qu[ae]ro, Cur Deus se obscurius in veteri Testa-mento revelavit, si doctrina Trinitatis ad salutem nece[ss]aria justis non erat occultanda? Galatinus sequitur Theodo-retum, qui statuit, Deum noluisse Trini-tatem personarum Iudaeis ita eviden-
ter
77
78 Doctrinam de Trinitate
ter revelare, ut postea revelavit. in nov[...] Testamento, quia Judai valde procli-ves fuerunt ad Idololairiam. Hanc res-ponsionem Keckermannus vocat pericu-losam [et] neutiquam amplectendam. In-terim ipse potierem non affert. Ait enim Deum suas causas habuisse, cur sive [...] tionem clariorem trium personarum [...]-tulerit ad adventum filii sui in [c]arnem, ut nimirum agnosceremus hanc esse essen-tialem Dei imaginem, qua inspecta, totum mysterium Sacrosanct[ae] Trinitatis possit evidenter nobis notum fieri. Quid audio, essentialem Dei imaginem a nobis inspici? An etiam inspecta imaginem ista, mysterium Trinitatis totum evidenter nobis innotescit? Somniantis haec sunt, non Vigilantis Keckermanni logia. Nun-quam hactenus auditum, essentialem Dei imaginem, seu Dei filium, ipfumq; Deum (natura invisibilem) oculis his luteis posse subjici, quos experientia docuit magis hebescere si Solem rectis intueantur radis. Quod si censpici potuisset, Virisimile non est simul eti-am arcanum illud Trinitatis notum fieri potuisse, quandoquidem ex uni-us person[ae] intuitu reliquas elicere non possumus, qu[ae] esse nobis conspiciendas
non
non esse Mysterium. 79
non pr[ae]buerunt, Multi Jud[ae]i Christum adhuc in terris degentem conspicati sunt, querum nemo mysterium hoc
Trinitatis ex eo intuitu animadvertere
potuit. Si ad voluntatem [et] Patefa- ctionem per verbum divinum respexeris,
[...] habes. Nunquam Christus aliqua
trinitatis mysteria cuditoribus suis at-que discipulis patefecit. Sed ne ipsi quidem Apostoli quicquam ea dere no-bis reliquerunt. Quicquid in Sacris Literis de mysteriis revelatis agitur, illud totum de voluntate divina, quam hactenus ipsis etiam Angelis ignotam, ultimis hisce temporibus aperire voluit, sonat. Cujus mysterii opus multifor-mem illam Dei sapientiam in homine ser-vando, [et] immortale complectitur bene-ficium. Itaque Evangelii annuntiatio, gratia [et] voluntas divina, gentium vocatio ab Apostolis s[ae]pius nomine my-sterii vocatur a seculis in Deo abscon-diti.De Trinitatis autem mysterio nihil om-nino sacr[ae] rodiderunt Liter[ae], nec unquam nomine mysterii trium personarum reve-latio, qu[ae] nulla est, appelatur a scrip-toribus divinis. Pr[ae]terea non lego mysteria revelata in sacris literis partes Deitatis speculari, eaque ita obscure, ne D 4 intelligi
80 Doctrinam de Trinitate
intelligi possint, esse tradita. Fatetur Bernhardus, se Trinitatem, quam non intelligit, credere. Quis recte id concipiat atque intelligat, cujus sen-tentia tam centorta tamque confragosa est, ut nulla res unquam excogitar[...] potuit ad intelligendum diffi[...] Talis est unitatis actu simplicissim[ae] [...]-titio. Ilud etiam observandum est, nihil, quod olim innotescere homini-bus debuit, fuisse ejus generis futurum, quod non sui patefactione ad cognoscen-dam salutis viam nos adduceret, esset-que ex numero [et] necessariorum [et] in-tellectu possibilium. At vero Trinitatis sententia si necessaria esset, omni pro-culdubio ad illuminandam Evangelii veritatem, auctore Spiritu divino, in lucem emersisset. Asserunt h[ae]c quidem theologi, sed non probant. Non essenti[ae], sed voluntatis divinae cognitionem per Christum [et] Apostoles assequuti sumus. Maiestas vero divin[ae] Essenti[ae], quam Reuchlinus penitissime in abysso suarum tenebrarum se contegere fatetur, extra humani ingenii captum est posita. Iam Bernhardus fassus est se id credere, quod non intelligit; cum tamen [...] fine Deus mysteria sua revelat, non ut habean-
tur
non esse Mysterium. 81
tur tantum, verum etiam ut intelligan-tur. Bernhardo tamen contradicere vi-dentur Philosophorum mentes, qui de obiecto [et] intellectu Divino cum Plo- tinicis disputantes, perfectam hujus mysterii cognitionem sibi vendicant.
Inferunt nihil referre, si Trinitatis mysterium ad literam non ostendatur, modo sensus pateat ipse. Respondeo, Omne mysterium, quod revelatum est, expressis literis necesse est legi. Nam res, quam oratione complectimur, ex verbis constat, verba ex literis. Quamobrem si res in sacris literis est inclusa, verba eandem rem loquantur oportet. Mitto Trinitatis, Essenti[ae], [et] aliorum termi norum vocabula, qu[ae] rerum sunt not[ae]. Res vero, qu[ae] Trinitatis voce includi-tur, est h[ae]c, quam Symbolum Athanasii (ut plerique opinantur) propriis [et] vi-vis depingit coloribus. Quid illud? Patris [et] Filii [et] Spiritus Sancti unam esse deitatem. Qualis Pater, talem [et] filium [et] Spiritum Sanctum esse AEternum patrem, [ae]ternum filium, [ae]ternum spiri-tum sanctum e[ss]e; nec tamen tres, sed unum [ae]ternum credi oportere. Do-minum Patrem, Dominum filium, dominu
Spiritum
82 Doctrinam de Trinitate
Spiritum Sanctum esse, nec tamen tres Dominos esse. Sic Deum patrem, Deum filium, Deum, Spiritum Sanctum esse; nec tres tamen Deos; sed unum Duum esse per omnia, [et] unitatem in trinita-te [et] trinitatem in unitate vene[...] am e[ss]e. Similiter [et] Christum natur[...] humanam assumpsisse, incarnatum, eque duabus naturis compositum esse. Ex his verbis constat ipsa res, sive mysteri-um Trinitatis Romanum; quod nisi quisque secundum Athanasium fideliter firmiterque crediderit, salvus e[ss]e non poterit. Qu[ae] scientia mystica, si per Christum explicata fuit, cur totidem verbis expressam non accepimus? Omni-no enim requiritur, ut si res mystica subobscura retegi, [et] omnibus patefieri debet, aperte, clare, [et] nullis verborum
involucris declaretur.
Dicent forta[ss]e, eorum verborum sensum in scripturis includi. Respondeo, jam in propatulo esse, mysterium, de quo res est, nondum haberi patefactum. Si enim Symbolo Athanasii comprehen-sum est, [ae]quipollerent certe verba Apo-stolica cum ea, qua utuntur theologi, circumlocutione, aut e[ss]ent eadem . Non
illud
non esse Mysterium. 83
illud. Tametsi enim suo loquendi mo-do gaudent scriptur[ae], e[ss]et tamen ali-qua verborum correspondentia, qu[ae]
se mutuo respicerent , [et] aliquam rei
convenientiam pr[ae] se ferrent.
Exempli gratia, si ad salutem conse-[q]u[en]dum prorsus nece[ss]e est, ut Trini-tas in unitate, [et] vice versa, uni-tas in Trinitate colatur, atque veneretur, idque mysterium a Christo ejusque Apostolis declaratum est, nece[ss]e fuit, ut pr[ae]cepti hujus aliqua saltem vestigia. in Scripturis extarent impre[ss]a qu[ae] facilius, formulis loquendi Athanasianis ob oculos positis, quisque persequi po[ss]et. Quocunque se verterint arguti[ae] Roma-n[ae], semper liquebit, Triadis mysteria in solis conjecturis esse posita. Nihil est quod beneficio fallibilium consequentiarum non assequi conentur, apertis destituti demon-stratioribus. Qui morbus tum certe ma-gis perspicitur, ubi a testimoniis novi Testamenti ad veteris obscuriora excur-
runt loca. Remittite, qu[ae]so, nuncium illis, qu[ae] obscuriora sunt, testimoniis; a-pertiora amplectimini: quorum Vires nisi ad convincendos satisfecerint adversari-os, frustra conjecturam e Locis haud ita contradicentes pungentibus, ducitis. Si
vero
84 Doctrinam de Trinitate
vero sine Conjecturis atque ullis conse-
quentiis rem vestram defensare potestis, ut mysteriorum claritatem demonstretis, formulas loquendi exoticas, nec a spiri-tu sancto profectas abjicite, atque myste-riorum divinorum patefactione e lim[p]i-dissimis sacrarum literarum fo[...] hausta, turbidas opinionum humanaru[m] relinquite lacunas. Magna est spiritus sancti prudentia, summarerum providen-tia, atque orationis abundantia. Novit ille quibus modit, qua verborum copia [et] perspicuitate divina illa mysteria per Christum ejusque Apostolos e[ss]ent traden-da. Nisi forte arbitramini, negotium a spiritu sancto administratum paulo co-piosius [et] apertius doctorum scriptis ex-plicari debuisse. Verum hac ratione testa-tum facitis, nec mysteria illa satis evi-denter in Scripturis declarata e[ss]e, nec solis Scripturis acquiescendum esse.
Tres
non esse Mysterium. 85
Tres Adversariorum Objectio-nes diluuntur.
NOnne, aiunt illi, mysterium Trini-tatis in baptismate Christi demon-stratum, ubi Donimus baptisatur, Spiri-tus descendit in specie columb[ae], Patris vox testimonium de Filio perhibentis au-ditur? Respondeo, probandum est adver-sariis, mysterium Trinitatis per Christum revelatum esse, non historia baptisma-tis contexenda.
Musculus aperte loquitur, Mysterium hoc non per Angelos in veteri Testamen-to, sed per Dominum ipsum in novo ma-nifestandum fuisse.Qu[ae] manifestatio vo-ce erat declaranda. Ex hac enim visio-ne tantum abest, ut quis Doctrinam Tri-nitatis intelligat, quemadmodum a theo-logis a scribitur, ut etiam eidem contra-ria doctrin[ae] inferre possit. Docentilli, gualis Pater est, talem [et] Filium cum Spiritu Sancto e[ss]e. Quot parasangis di-stant atque inter se differunt Pater, co-lumba, [et] Filius baptisatus? Nam si a-
liquam
86 Doctrinam de Trinitate
aliquam hic [ae]qualitatis su[ae] imaginem Trinitas ferre debuit, nece[ss]umerat, ut visionis hujus jmago responderet [ae]qua- litati trium personarum. Dicunt immen-sum esse Patrem, immensum filium, im- mensum quoque spiritum sanctum: [hic] forma Columb[ae], qu[ae] representat [...] tum sanctum, [ae]que ac ipse filius nulla oculorun acie immensus probari potest. Iterum [ae]ternus Pater, [ae]ternus Filius, [ae]ternus spiritus Sanctus esse fertur. Quis inde [ae]ternitatem filii concludat? Quis non tres [ae]ternos, sed unum concludat [ae]-ternum, si singillatim cuique eorum [ae]ter-nitas affignanda est? IncreatusFilius, hoccine visio illa docere quemquam po-tuit? Increatus Spiritus Sanctus, at-qui species, quam gerit, creatum exbi-bet. Sic Patrem esse Deum, Filium quc-que cum Spiritu Sancto asserunt e[ss]e De-um, nec tamen tres, sed unum esse Deum concludunt. Nulla ibi horum mysteriorum demonstratio. Quin potius, si imago ho-rum trium, Patris de coelo loquentis, Spi- ritus sancti super Christum manantis, Fi-lii quoque jam baptisati docere quempi-am potulit, eorum distinctas esse personas, quarum unicuique Deitas tribuenda est, (quanquam ne hoc quidem doceri potu-
it)
non esse Mysterium. 87
it) nemo certe foret, qui extribus perso- nis unam colligeret Deitatem. Hinc pa-tet nullam mysterii hujus patefactionem in baptismate Christi fuisse: neque aliud inde colligert possunt, quam signum Spi- [...] Sancti apparuisse, Patre de coelo clamante, Chrtsto jam baptisato. Pater a nomine visus est. Spiritus sancti signum fuit, quo a Johanne Christus spiritu sancto baptisans agnosceretur.
Sic Dominus pr[ae]cessisse fertur Israeli-tas, ad ostendendam viam per diem in columna nubis, [et] per noctem in colum-na ignis, ut scilicet signum pr[ae]senti[ae] su-[ae] divin[ae] oculis subiceret humanis. Ita [et] corporalis illa species, qu[ae] in descen-su columb[ae] sonitum imitata est, signum fuit pr[ae]senti[ae], virtutis [et] efficaci[ae] illus divin[ae], qua fidelis etiam Christi bapti-sandi crant. Ac quemadmodum persona divin[ae] essenti[ae] non probatur e visione columnae, in quo motu non erat locali, ita persona spiritus sancti non probatur e corporea illa [et] visibili spe-cie. Alibi dicitur gloriam Domini con-spectam esse in nube. Sic ergo gloriam personam fuisse dixerimus? Quod si persona fuit columba, sine essentia ibi es-se non potuit. At essentia communis est
tribus
88 Doctrinam de Trinitate
tribus personis, unde sequeretur patris quoque [et] filii personam in columba fu-isse.
Immensus est [et] infinitus spiritus san-ctus, ergone in columba, res infinita cir-cumscribi potuit? [...]
Notatu [et] illud dignum est, visione[...] spiritus sancti, [et] vocem Dei patris non eo fine factam esse, ut mysterium Trinita-tis patefieret spectatoribus, sed longe oh a-alias causas; ut scilicet Pater testaretur de filio suo.
Signum spiritus sancti duplici fine o-stensum est, propter Johannem cui pecu-liariter promissum fuit: [et] adstantem populm, qui christum spiritus sancti virtute ornatum fuisse tamaperto evi-ctus argumento crederet. Videntur huc facere verba Dei per Prophetam sic lo-quentis: Complacuit sibi in illo (servo meo, id est, Christo) anima mea, dedi spiritum meum super eum, judicium gen-tibus proferet.
Aiunt rursum, Christum jussisse bap tisare in nomine horum trium, Patris, fi-lii [et] spiritus sancti. Respondeo, aliud esse jubere gentes baptisare in horum tri-um nomine, aliud vero, mysterium Tri-nitatis revelare. Christum id fecisse,
aiunt,
non esse Mysterium. 89
aiunt, in verbis baptisma irstituentibus, at finis destinatus non crat, ut myste-rium revelaret, sed ut baptismum impe-raret, nisi ea revelatio ex accidente fa-cta e[ss]e concedatur, atque ita prodit ob-ligua adversariorum ratiocionatio. Jam [...]l attinet ad verba Christi, sciendum est, quemadmodum [et] Fricius adnota-vit, ex unitate effectus concludi non pos-se causarum unitatem. Deus inquit apud Prophetam, se civitatem propter se ser-vaturum, [et] propter David servum su-um. At non inde sequitur, Deum [et] Davidem unum esse. Sic Israelitae cre-didisse dicuntur in Deum [et] in Mosem servum ejus. Non raro etiam in ipsis ope-rationibus homines cum Deo conjungun-tur. Res inanim[ae] ad personas etiam apponuntur, nec tamen appositio ista per-sonas constituit. In Actis,Deus [et] sermo grati[ae] ejus. Ad Ephesios, Dominus [et] po-tentia virtutis ejus conjunguntur; nec ta-men potentia aut sermo ille est persona: Per nomen vero spiritus sancti nihil a-liud quam ipse spiritus sanctus intelligi-tur. Sic Christus manifestasse nomen Dei dicitur homnibus, quod perinde est, atque si scriptum esset, Christum manife-stasse ipsum D[e]um, idest, voluntatem
Dei
90 Doctrinam de Trinitate
Dei hominibus. Spiritus autem sanctus id circo adjungitur patri [et] filio, quod integrasalutis nostr[ae] operatio in his tri-bus consistat, in autore, in causa media, per quam Deus operatus est, [et] modo o-perationis. Autor salutis est ipse Deus Pater, causa media Christus, Dei [...] modus vero est renovatio per spiritum sanctum., Vnde ad Romanos dicitur; Quicunque spiritu Dei aguntur, ii sunt filii Dei. Spiritus autem ille sanctifica-tionis est, ad quam vocati sumus. Et A-postolus salutis nostr[ae] originem atque modum describens, sic loquitur: Serva-vit nos Deus per lavacrum regeneratio-nis, [et] renovationis spiritus sancti, quem effudit in nos abunde per Jesum Chri-stum servatorem nostrum. Hic [et] auto-rem, [et] causam mediam, [et] modum salutis nostr[ae] habes.
Porro Hilarius, quem multi existi-mant secus atque alii de spiritu sancto sensisse, scribit, Christum baptisare jussis-se in nomen patris [et] filii [et] spiritus sancti, hoc est, in confessione [et] autoris, [et] unigenit, [et] doni. Dehoc Erasmus scribit, nusquam eum in libris, quos de Trinitate duodecim sorobit, scripsisse ado-randum esse spiritum sanctum, sed pro-merendum
non esse Mysterium. 91
merendum; nusquam et nomen Dei tri-buisse, nec aliud ausum de spiritu sancto pronuncia[ss]e, nisi quod Spiritus fit Dei. At ipse Erasmus; Veteres, inquit, cum nec in Sacris literis locus extaret, ubi Spiri- tus Sanctus Deus diceretur, aut invo- [...]lus; nec id ex collatione scriptura-[r]um e[ss]et expressum; non ausi sunt id pronunciare, quod definitum non esset. Post autem ex collatione Scripturarum,[et] ex Synodorum auctoritate pronunciatum est, Spiritum sanctum esse Deum, [et] a-dorandum eum e[ss]e, [et] invocandum.
Afferunt tertio locumex Johanne A-postolo. Tres sunt, ait ille, qui testisi-cantur in coelo, Pater, verbum et spiri-tus sanctus, et hi tres unum sunt. Hic di-co, versiculum hunc Apostoli e[ss]e, Non igiiur, probatur hinc, Christum revela[ss]e Trinitatis mysterium, sed tantum, Jo-hannem de testimonii unitate loqui. Quod ad sensum horum verborum atti-net, vide qu[ae]so autorem refutationis li-belli Vuieci. Interim [et] hoc addo, inte-grum hunc versiculum, adversariis ipsis contestantibus, non legi a Syro, nec vete-re interprete, nec Nazianzeno, nec A-thanasio, nec Didymo,nec Chrysosto-mo, nec Hilario, nec Augustino, nec Hieronymo.
92 Doctrinam de Trinitate Cyrillo, nec Bedae. Sed tantum ab Hieronymo. Legitur etiam in Brita- nico quodam codice, [et] nonnullis ve-teribus libris.
Denique certum est, quicquid in te-stimoniis jam expensis continetur, nihil horum appellari nomine mysterii, [...] maximum ab adversariis desideratur ar-gumentum.
Locus Apostoli ad Timotheum affertur.
OBjiciunt Apostoli dictum: Mag-num est pietatis mysterium, Deus revelatus in carne. Ex incarna-tione filii Dei, quam hic mysterium vo-cat Apostolus, concludi aiunt Trinitatis mysterium. Ego vero non video, cur, tamet si hic incarnationem filii Dei myste-rium vocari concederetur, Trinitas e-tiam eodem appellari possit nomine. Illud tantum sequeretur, incarnationem hanc mysterium vocari, quam etiam, ut mox dicam, admittunt, qui Trintatem non agnoscunt. Deinde nihil hic definite lo-
qui-
non esse Mysterium. 93
quitur Apostolus, qu[ae]ena persona deitatis fuerit in carne manifestata. Hinc patet
expositionem loci hujus, quam adversa-rii vulgo afferunt, suspectam e[ss]e. Rur-sus etiamsi daretur, per manifestationem in carne intelligi posse incarnationem, [...]e hanc nomine mysterii insigniri, se-qui tamen non potest, plures e[ss]e personas deitatis, easdemque revelatas. Deside-ratur tertia persona (ut hoc tantum mo-neam) cujus mentio nulla sit hoc loco ab Apostolo. Reperiuntur nostro tempore ho-mines (Macedonianorum, ut puto, sequuti haeresim, quos Semiarianos dixe-runt, cujus h[ae]resis antesignani erant Basilius Ancyrinus, Georgius Lao-dicenus, Sylvanus [et] alii) qui dua-litatem in Deo statuentes, ultra progre-di ad incorporandum essenti[ae] divin[ae] spiritum sanctum nolunt. Atque dubi-um etiam est num mysterium istud pieta-tis in incarnatione terminari debeat, an vero aliquid subsequentibus tempori-bus ad inquirendum, [et] explicatius de-clarandum sit relictum. Quod si ita est, sequitur ab Apostolis plene mysterium hoc incarnationis revelatum non e[ss]e, nedum ab ipso Christo.
Jam
94 Doctrinam de Trinitate
Jam vero ut appareat, locum Apo-stoli nihil de incarnationis mysterio loqui, pauca subjiciam.
Ac primum quidem id semper obser-vandum est, ut loca Scriptur[ae] obscuriora explicentur per evidentiora. Alia igitur testimonia proincarnationis mysterio ad- ducenda sunt, in quibus liquido pate[...] mysterium hoc pietatis enunciari de in-carnatione filii Dei. Sed nusquam repe-ries, incarnationem hanc vel debere, vel saltem posse mysterium dici. Non erat hoc ipsum absconditum a seculis in Deo, ut filius ille Dei pr[ae] [ae]ternus incarnare-tur, sed id tantummodo, cujus mentio-nem breviter antefecimus, [et] adhuc fu-sius facturi sumus. Hoc vero Apostoli complexum totum in se consideratum pro mysterio pietatis in agno agnosci debet. Esse autem hanc mentem Apostoli dupli-citer ostenditur. Innuit hoc ita esse no-men mysterii in singulari numero prola-tum; Alioqui sine dubio ob plures myste-rii hujus partes plurali fuisset usus. Sed [et] asyntheton idem vult, cum sine con-junctiva particula locum hunc positum legimus, sit enim hoc frequenter apud au tores tam sacros quam prophanos, ut ea, qu[ae] ad idem referenda sunt, sine copu-
la
non esse Mysterium. 95
la ponantur, tanquam ea, quorum sen- sus ad unam eandemque rem reflectitur. Considerandum est [et] hoc, propositionem [i]llam simpliciter esse positam sine ulla po- sitionis su[ae] ratione. Nam certe si hoc tantum ab Apostolo dicendum erat, my-
sterium pietatis esse incarnationem filii [...]cur non aliquam hujus rei causam
[...] sequentibus significative adduxit, quo magis illustraret propositum? Quid est, oro, quod subjunctis aliquot incisis, eo-rum peculiarem refert sensum quoprio-ris incisi enunciatum non explicat, neque rationem adducit ullam? Et profecto si mens Apostoli est, ut de primo inciso tan-tummodo mysterium pietatis dicatur; nonne sequeretur reliqua ab hoc mysterio omnino excludenda esse? Attamen [et] il-lud quod dicitur, Deum ab Angelis vi-sum esse, [et] gentibus fuisse pr[ae]dicatum, multis vicibus (si modo res accurate consideretur) eodem nomine ab Apostolo appellatur. Sequitur itaque totum hunc Apostoli contextum nomine mysterii ap-pellari. Addit vocem pietatis, qu[ae] ni-hil est aliud, quam religio Christiana, que tota in pietatis recumbit fundamen-to, Itaque reliqua etiam omnia, qu[ae] sequuntur ad pietatem, seu religionem Christianam
96 Doctrinam de Trinitate
Christianam ex sententia adversariorum nihil facerent.
Inquiramus jam verborum primi inci-si sensum, qui certe aut proprius est, aut figuratus. Certum est autem proprie e-tiam ab ipsis adversariis non poss[e] acci-pi. Nam si Deus, seu, ut adversarii ex plicant, ipsa essentia filii Dei incar[...] est, revelatam simul fuisse essentiam di vinam necesse est, revelari enim, seu manifestatum fieri, nihil aliud est, quam ex non apparente fieri apparens. At quo-nam pacto natura invisibile fieri potest visibile? Dices propter naturarum unio- nem in Christo factam id concedi posse. Hic jam a proprio resilis ad figuratum lo-quendi modum; ut illo rejecto, quod concedi volebas, aliam metamorphosim statuas, [et] ita non Deum in carne, sed carnem in Deo manifestatam esse dicas. Jam vero revelari in aliquo, non est certe assumere substantiam, seu naturam ejus in quo revelatur. Sed tantum in eo tanquam aliquo subjecto apparentem fie-ri, revelatur enim ante absconditum, quod sine assumptione subjecti fieri potest. Apud Prophetam dicitur, revelatam es-se vocem in auribus, sive ut Pagninus
vertit, revelatum esse in auribus Pro-
phet[ae]
non esse Mysterium. 97
phet[ae] Dominum exercituum. Quis inde colligat vocem prophet[ae] seu ipsum Do- minum esse iuauritatum? Quad si dix- eris, in Christo, quem duarum natura- rum faciunt, revelatum esse divinam naturam seu e[ss]entiam, hoc proprie nullo [...]o dicetur, sed tantum essentiam [...]nam in Christo nobis per Communi-cationem idiomatum revelatam esse.Iam si dicunt, pr[ae]positionem ad vocem carnis additam, non rare apud sacros scripto- res habere aliam significationem, posseq; exponi, Deum esse per carnem manife-statum, in idem res rec dit.Vident pr[ae]-positionem hanc transitivam esse, [et] connotaxe duarum rerum minime unita-rumm cooperationem; id est, duas cau-sas ostendere, alteram efficientem, alter-am instrumentalem. Erat itaque Caro seu natura humana, tale instrumentum, seu secundum loquendi formulam Valen-tinianorum, tale receptaculum per quod, [et] in quo filius Dei sese manifestari vo-luit generi humano. At qui factum est, quo minus auditores Christi eam essentiam divinam per carnem illam seu naturam humanam videre poterant, ut ita evidente argumento essent suae c[ae]ci-tatis [et] improbitatis convicti? Immo
F vero
98 Doctrinam de Trinitate
vero si divina e[ss]entia est in visibilis, ut dictum eft, quomodo manifestari potuit? [et] si eadem incarnari potuit, quomodo non necesse est comprehensibile [et] mensi-bilem esse, credere? Si incomprensibilis [et] immensa, quomudo incarnari potuit cum immensitatis cum corporis hu[...] quantitativa statura, ut nihilitatis cum totalitare proportio sit nulla?Rectius itaq; caro diceretur indivinitata fuisse, q[u]am contra.Ex his constat, nulla ratione ver-ba Apostoli proprie accipe po[ss]e, Quod si adversariis licet ea violento motu ad mysteria Romana trahera, qui non rati-onem, sed assensum simplicem, seu fidem simpliciter requint, cur nobis non liceat eorundem verborum sensum, quemipsa aperit scriptura, exprimere? [etc].
Origines in Iob. Lib: 1.
Ria cornua fecit Diabolus,in typum T atque figuram trionym[ae] illius sect[ae], triumque Deorum h[ae]resis, qu[ae] univer-sum orbem terrae in modum tenebrarum replevit, qu[ae] Patrem [et] filium [et] spi-ritum sanctum aliquando tanquam tres
colit
non esse Mysterium. 99
colit nonnunquam unum adorat, quemadmodum Grecorum lingua memo- ratur Triada vel Homousion. Istam ergo Trinitatis sectam [et] h[ae]resim atque infi- delitatem jam olim delonge designans [p]ersutissimus ille Diabolus, tria cornua
[...] ad Iob depr[ae]dandum: sic namque [...] nunc memorata trionyma h[ae]resis,
pr[ae]sertim pr[ae]datur atque expugnat Ec-
clesiam.
Lutherus
-
i
100
Lutherus in postilla ma-jore super Domini-cam Trinitatis.
Ocula h[ae]c Trinitas nusquam V in divinis scriptoribus reperitur,
c[ae]terum humanitus tantummodo inventa. Vnde omnino etiam frigide so-nat, ac multo pr[ae]stabilius foret, si Deus potius quam Trinitas dicatur.
FlNIS.