A. D. THEOLOGIAE NATVRALIS AD officia et virtvtes hominis applicatae SPECIMEN PRIMVM PROLEGOMENA, SIVE GENERALIORA EXPENDENS, CONSENSV AMPLISSIM AE FACVLTATIS PHILOSOPHICAE svb PRAESIDIO PRAECEPTORIS Conr. Theoph. Marqvardt MATHEM. Prof. Publ. pvblice defendet David Schultz, Regiom. Bor. PHIL. et LL. CVLTOR. REGI0M0HTI In Avditorio Maximo Ad diem XV. Maii M DCC XXXII. Litteris JOHANNIS STELTERI. viris DE SALVTE ET TRANQVILLITATE INCLYTAE REIPVBLICAE REGIOMONTANAE OPTIME MERENTIBVS, ERVDIIONIS Prvdentiae, Meritorvm, DIGNITATVM, PIETATIS GLORIA, MAXIME CONSPICVIS, PATRONIS NON FVCATO MENTIS ADFECTV SVMMOPERE COLENDIS CONSVLI DIRIGENTI, consvlibvs, RELIQVISQVE OMNIBVS ET SINGVLIS AMPLIS- SIMI SENATORII ORDINIS MEMBRIS SPECTA- TISSIMIS, VT ET ILLIS QVI CIVITATIS a SECRETIS SVNT, HANC DISSRTATIONEM IN GRATI ANIMI TESTIMONIVM PRO BENEVOLE IN SE COLLATO STIPENDIO FAMlLlAE, STVDIORVMQVE SVORVM ET SVl COMMENDATIONEM VLTERIOREM QVA DECET OBSERVANTIA ET MODESTA offert David Schultz Theologia naturalis ad officia & virtutes hominis applicata. PROLEGOMENA. Theologiam naturalem ad officia & virtutes hominis applicare mihi quidem nihil est aliud, quam eius in Iure Naturae & Philoso-phia morali vsum, siue vtilitatem monstrare. Vel si mauis, ex ipsis Theologiae naturalis princi-piis generalioribus eruere, quae hominem deceant. Neque aliam significationem vocibus istis iungunt Philosophi, quando de applicatione huius illiusue doctrinae ad aliam loquntur. §. 2. Theologiam naturalem esse cognitionem, siue etiam scientiam de DEO & rebus diuinis e natu- rae lumine, siue ratione sana, haustam, notissimum credo. Praesupponere mihi vero licebit, lectorem meum haud ignorare quae in dictis disciplinis per-tractanda veniant: nam nec Methaphysicam, nec Ius N., nec Ethicam mihi iam iam conscribere est animus, sed scientias enumeratas conciliare. Ob-leruandum autem statim, rationem DEUM plenarie non cognoscere. Ignorat ratio sibi relicta Trinitatem 2. THEOLOGIA NATVRALIS AD OFFICIA tem, personarum discrimen, opus redemptionis, sanctificationis, adeoque viam teconciliandi cum DEO & multa alia, quamuis ea apprehendere possit e revelatione edocta ; confer Henr. a Lith dissertatio sub Baiero habita, in qua synopsin theologiae naturalis cum reuelata collatae exhibuit. Adeoque insuffi-ciens est theologia naturalis ad salutem aeternam, vid. Musaei diff. de insufficientia Iuminis naturae. Interim plura, altiora, pleniora alibi reuelata non negat, sed se ad illa manuduci patitur & satis habet, si ea, quae de DEO cognouit, etiamsi imperfecta sint, in vsus communes possit conuertere. Necessaria haec est obseruatio, ne quis veI abutatur theologiae naturalis principiis, plurima naturae adscribendo, quae gratiae diuinae, quae Spiritus DEI sunt, vel me vt Philosophum falcem in alienam messem immissurum metuat. §. 3. Cum nulla maior sperari possit vtilitas, quam auae ita voluntatem dirigit, vt non nisi bonum verum appetat, non nisi malum verum auer-fetur, ideo applicat theologiam naturalem ad officia & virtutes, qui ostendit, quantam vim aut efficaciam habeant proprietates & operationes diuinae in mo-uenda & flectenda voluntate hominis, vt hoc vel illud faciat, aut omittat, faciat quod vere bonum, fugiat quod vere malum, existit (§. I.). Consequenter tenetur ad impedimenta tollenda, media contra sup-petitanda, quae boni exercitium facilius redderent. Sicque motiua dat voluntati. §. 4. ET VIRTVTES HOMINIS APPLICATA. §. 4. Voluntas nec emendari potest, nec mo-tiua legitima assumit, nisi intellectus sit exeultus ; id igitur postulat theologiae naturalis ad I. N. & mora-lia applicatio ( §. 3.), vt intellectui attributa, opera diuina dilucide satis, quantum tenue rationis lumen ( §. 2.) permittit, exponantur, praefigantur, quo cognitionem viuam, siue talem, quae voluntati mo-tiua praebet, vel quae se ipso actu prodit, de iis hau-riat. Viuam dico non vero, in sensu theologico, salutarem, nam haec non nisi e lumine reuelato, e verbo DEI scripto haurienda. Quo in passu elegan-tem dissertationem Christo. Thim. Seidelii, quam sub praesidio Ven. Moshemii 1729. d. 30. Dec. pro licen-tia summos in theologia honores rite consecjuendi Helmstadii habuir, in qua statim solide euincit, ratio-nem non esse fontem salutarem attributa diuina agnoscendi, meam facio. §. 5. Motiua boni vel mali repraesentationes Philosophis audiunt, ob quas actiones vel commit- timus vel omittimus. Quapropter ostendendum erit, quaenam bona sperare, quaenam mala euitare possit, debeat homo, theologiae naturalis principiis imbutus (§. 3. 4.) Sed vero bonum non est nisi quod nos & statum nostrum ad meliorem sortem perducit, malum non est, nisi quod nos & statum nostrum detrudit ad inferiora: Vtrumque vel men-tem concernit, vel corpus vel externa. Hinc e theo- logia 4. THEOLOGIA NATVRALIS AD OFFICIA logia naturali petendum, quid hominem respectu mentis, corporis externorum deceat, quid dedeceat, si ad sui perfectionem adspirare velit. Vlterius, cum omne bonum viam ad voluptatem constantem, sic-que ad felicitatem temporalem, seu eam, quae in hac vita potest obtineri, pandit, & contra, ideo DEI diuinorumque notitia naturalis adferar est necesse, quae voluptatem perdurantem, feliciratem veram gig-nunt, contraria ex parte impediat requiritur, arceat, auertar, quae taedium constans, infelicitatem veram loquerentur. §. 6. Officium est actio ad legem determinan-da vi certae obligationis. Virtus est habitus actio-nes suas omnes Iegi conformiter instituendi. Prout ergo lex, vel obligatio ad legem, vel vires ad legis obseruationem concessae differunt, vel subiecta sunt diuersa aut obiecta, officia quoque & virtutes variant. Generale officii & virtutis discrimen huc redire vides, quod ibi vna vel altera, hic omnes actiones ad legem determinandae veniant: ibi dispositio sola ad actio-nes certas praesupponatur, hic habitus exigatur cre-bris exerciriis acquisitus. Ex quo fluit amplius, ini-rium ab officiis & transitum ad virtutes esse facien-dum, quod eo verius, quo certius, Philosophiam moralem integram l. N. principiis, vt praxin theoriae superstructam esse. §. 7. Actiones ad sui perfectionem dirigens, eas ET VIRTVTES HOMINIS APPLICATA. eas per easdem rationes finales determinar, per quas a DEO naturales sunt determinatae, vult hoc ipsa perfectionis notio. Iam theol. nat. docet, DEV naturales actiones vltimo per gloriam suam determi-nasse: vides ergo ad quid in explicandis officiis & virtutibus (§. 6.) hominis respiciendum sit. Scilicet ad ea attendere debemus ubique, inde petenda sem-per erunt argumenta ( §. 5.), per quae & vnde gloria Altissimi nobis multo fit illustrior. Clarius idem ita patet, DEVS ab omni alio ente prorsus in-dependens est, quod demonstratur suo loco, ecce primam vtilitatem (§. I.) ! quoniam igitur in DEVM per creaturarum productionem nihil potuit redundare, hinc creaturas diuinarum perfectionum specula esse voluit diuinum Numen. Consequenter ea sunt officia, eae virtutes hominis, vt ex omnibus operibus eius elucescat, quam magnus sit dominus, aut quasnam DEVS perfectiones possideat. Quo ipso naturae Iex, ad quam vitam componere debet Philosophus, ita sonat, facias quae cum perfectioni-bus & operationibus diuinis congruunt, omittas contrarium. § 8. Hominem illum vocamus, qui sui iuris & liber est, ita vt nemo alius in his terris eius liber-tatem debeat limitare. Alia est conditio ciuis qui homini contradistinguitur. Quando ergo homini ad officia sua, ad virtutes suas, motiua adferre deberet 6. THEOLOGIA NATVRALIS AD OFFICIA ret theologia nat. (§. 5.), haec prosequenda, osten-dendum qua ratione ad actiones legi naturae conformes edendas vi perfectionum diuinarum (§. 7.) obligetur, etiamsi in his terris superiorem non agnosceret. §. 9. Obserua nos non negare, nos in societate viuere, nostram lebertatem per alios determinandam esse. Status hominis naturalis, qui ciuili oppositus est e diametro, quem sibi quidam effinxerunt, qui-que homini aliam tribueret rationem, quam quidem ciui, & a me, pro figmento habetur. Neque illas consideraturus sum actiones quae homini cum aliis animantibus communes, sed quae ipsi propriae sunt, & humanae dicuntur, aut liberae, quod ex anteceden-tibus concludendum. Conferri merentur, spectabi-lis Decani D. Gregorouii Phil. Pract. Prof. Ord. Obser-uationum Aristotel. circa I. N. diss. 3. Obs. 50. nec non dissertationes Dan. Henr. Arnoldti Prof. Phil. pract. Extr. de statu hominis naturalis quarum prima cognitio-nem DEI humanam, altera genuinam status natura-lis notionem monstrat, Reg. 1729. & 1730. §. 10. Philosopho non esse impossibile vt ostendat, quomodo homo in actionibus suis, perfe-ctionibus diuinis motiuorum instar vtatur, siue, vt ita se gerat, quo speculum diuinorum (§. 7.) referat, vel ex eo patet. DEUS est auctor legis naturae, quod in I. N. demonstratur. Si hoc, cur ostendi non posset, ET VIRTVTES HOMINIS APPLICATA, 7. posset, quae praecise perfectiones Numinis has non alias vrgeant actiones hominis, aut cur homini (§. 8.) in memoriam a Philosopho reuocari non posset, illum semper teneri, vt vbique in factis & cogitatio-nibus determinandis ad fontem vltimum, DEVM, respiciat, quo finis a DEO intentus, gloriae diuinae manifestatio (§. 7. 8.) obtineatur. Sicque in natu-rali theologia perinde, ac in reuelata binae occurrunt partes, quarum vna cognoscenda, agenda, moralia altera complectitur. §. 11. Officium (§. 6.) vel ab actionis ad legem determinandae honestate aut turpitudine in-trinseca, vel ex perfectionum & operationum diui-narum contemplatione, vel denique ex veritatibus in Iesu Christo reuelatis motiua (§. 5.) petit. Pri-mum naturale, secundum Philosophicum, Christia-num tertium salutatur. §. 12. Simili ratione, quodsi in actionibus de terminandis ad solam honestatem vel turpitudinem intrinsecam, vno verbo moralitatem respicis, virtus naturalis, si altius ascendis e voluntate diuiua, e per-fectionibus & operibus diuinis, quantum id naturae lumen permittit, motiua petiturus, philosophica dici-tur. Denique quando rationes e sanctissimo redemp-tionis opere deriuamus, cur hae committendae, illae ommittendae actiones, virtutes inde exsurgunt Chri-stianae (§. 6.). Hinc, qui virtutes naturales excolit, actiones 8. THEOLOGIA NATVRALS AD OFFICIA actiones legi naturali conformes facit, quoniam bonae in se, legi difformes euitat, quoniam malae in se: Philosophus ad eandem legem se attemperat ob perfectiones quas de DEO cognouit (§. 7.) : Christia-nus autem id agit, vt ex omnibus operibus suis eluce-scant diuitiae superabundantis charitatis DEI in IESU Christo. Quo ipso virtuti Christianae, non tantum honestatem naturalem, sed & vitam Philosophi, sub-ordinatam vides. §. 13. De quo officio & de qua virtute( §. 11. 12.) nobis in praesentiarum sit sermo, antecedentia satis sufficienterque testantur: non de naturalibus, neque de Christianis agemus, sed conclusiones tantum theologiae naturalis, in vsum Philosophi conuertemus. Si quis virtutes has alio etiam titulo insignire mallet, me non haberet contradicentem, nam mihi sufficit, res diuersas diuerso appellare nomine. Obserua quoque, non tantum motiuis officia & virtutes Chri-stianorum a naturalibus & philosophicis differre, sed in eo etiam, quod ad Christianas velle & perficere, vires sufficientes desiderantibus concedat diuina cle-mentia. Quod eo magis verum est, quoniam a DEO dependet homo (§. 7.), adeoque a se nullum, a DEO vero omne bonum habet. Vlterior huius veritatis deductio theologis relinquitur, quaedam in-terea in sequentibus ad forum meum spectantia alla-turus, Confer (§. 2.). ET VTRTVTES HOMINIS APPLICATA. 9. §. 14. Notari meretur vlterius non vnam per-fectionem diuinam hanc, aliam alteram tantum ho- minis vrgere virtutem (§. 13.), sed plures haud raro proprietates de DEO agnitae, vna cum operibus diui-nis concurrunt, & vnum idemque a nobis efflagitant opus, licet modo diuerso. Sicque nos eo fortius commouent, impellunt, adiuuant, vt faciamus quae virtutis sunt. Scit enim ratio, ob simplicitatem, im-mutabilitatem, infinitudinem DEI, nihil esse in DEO quod non sit ipse DEUS, adeoque tantum abest, vt perfectiones diuinas tanquam partes, quod imperfe-ctionis esset, sibi conciperet, aut omnia quae in DEO lunt se cognouisse, comprehendere posse autumet, vt potius ex vna perfectione, seu ex vnico attributo DEI reliqua deducere valeat, firmiterque persuasa sit, has DEUM voluisse vt agnoscat homo de DEO proprie-tates, has sufficere, vt apud homines gloria diuina celebretur, plures vero DEUM possidere posse, quae hominem fugiunt, qui, quanquam de DEO concep-tus sibi formar, DEUM tamen nequit comprehen-dere. Sibi adeo vt distinctas ratio concipit diuinas perfectiones, neutiquam vero infert, illas & in DEO esse distinctas. Nos miseri, rerum naturalium, entium finitorum quae quotidie sensus nostros feriunt, igno-ramus rationes, quomodo ergo capaces essemus infiniti ? 10. THE0L0GIA NATVRALIS AD OFFICIA §. 15. Ex allatis (§. 12.) virtutum notionibus porro fluit, virtutes naturales, ln sensu nostro, qui legitimus est (§. 13.), acceptae, reuera esse virtutes (§. 6.), quamuis longe inferiores sint Christianis: eas item falso ethnicas appellari. Fulguri enim & lunae lumen rectissime adiudicamus, licet certissimum sit, fulguris, lunae lumen cum solis splendore, ne qui-dem comparari posse, siquidem sole splendente & luna velut obfulcatur & fulgur. Ita virtutes natura-les sunt virtutes, licet excellentiores sint philosophicae, licet omnium excellentissimas Christianas diceres, qnarum respectu vix ac ne vix nominari debent. Secundum quod attinet, virtus in se sine respectu ad hanc vel illam personam, ad hoc vel illud tempus consideranda, nisi vitia subiectorum virtuti adnume-rare velimus, quod summum nefas esset. Quemad-modum nec ratio, nec eruditio quatenus in hoc vel illo homine deprehenditur, consideranda, sed in se & secundum suam perfectionem ; ita nec virtus con-templanda quatenus in hoc vel illud subiectum ca-dit. Splendida vitia gentilium erant virtutes, non nisi speciem, vmbram virtutis verae mentiebantur, quod vel in vnica castitate, de qua infra, Lucretiae tories totiesque depraedicata videre licet. Num facinora facinoribus cumulat virtus ? §. 16. Vlterius e (§. 12.) fluit eandem actio- nem ET VIRTVTES HOMINIS APPLICATA. 11. nem virtuti Christianae, quae philosophicae, quae naturali competit, tribuendam esse, ad idem & homo obligatur & Philosophus & Christianus, ad eandem legem singuli actiones suas, vitam componant opus est, licet modo diuersissimo. Rem in exemplis ca-pias, eadem temperantia, eadem castitas, &c. omnes decet, praeterquam quod homo ad sanitatem, ad moralitatem actionum, Philosophus ad Numinis vo-luntatem, perfectiones & opera, Christianus ad longe excellentiora, ad Christum respiciat, sicque eo me-lius, eo facilius, eo ardentius faciat, quod tempe-rantiae, in genere, quod virtutis est. Conf. (§. 13.). Denique patet e (§. 12.) primas theologiae reuelatae deferendas, eamque summe necessariam esse. Virtu- tes ad summum euehit theologus e clarissimis S. Scri-pturae testimoniis euidentissima sufficientissimaque depromens argumenta, quae voluntatem commo-uere possent: & quod maius est, viam monstrat ad salutem aeternam, quam Philosophus vt Philosophus ignorat (§. 2.). Videre inde licebit, cur multi Mo-ralistarum in corrigendis aliis frustraneam adhibeant operam, saltus enim committunt, & vitiis deditum, improbum, statim ad virtutes Philosophum decentes perducere satagunt, cum tamen naturaliter vitia de-clinare, postea inferiorem premere debuisset virtutis gradum, quo sic ascendendo tandem ad maiora me-lioraque adspiret. 12. THEOLOGIA NATVRALIS AD OFFICIA §. 17. Ad quae mihi igitur in praesenti opella respiciendum sit, quem scopum mihi praefixum ha- beam, generalia quae huc vsque attuli, in me appli-cata docebunt clarissime. Cum vero ob officiorum & virturum hominis multitudinem (§. 11 - 13.), omnia vna nequeant pertractari ; cum singula e theo-Iogiae naturalis consideratione motiua desiderent, adeoque accuratius expendenda veniant ; ideo aliquot speciminibus se inuicem mox insequentibus, si DEUS vitam concedet & vires, ostendere mihi est animus, quomodo ipsa, quam de DEO a natura ha-bemus, cognitio, officia & virtutes (§. 11. 12.) ho-minis (§. 8.) erga se, erga alios & erga DEUM urgeat. Breuissimis me expediam, ansam plura meditandi suppeditaturus me prudentioribus. Quo-niam etiam haud raro, affectus nos impedire solent, quo minus in virtutis studio felices agamus progres-sus, vel ipsa experientia teste, praetermittendum non erit, quomodo per theologiae naturalis principia affe-ctus domari, regi debeant, ne virtuti contrarientur, sed eandem promoueant potius. §. 18. M. I. Bocrisius de vsu theologiae natu-ralis in emendatione intellectus & voluntatis Ien. 1709. 8. telam hanc ex parte pertexendam equidem sibi sumpsit, num vero ad scopum nostrum (§. 17.) col-lineat an minus, ocularis Inspectio & collatio quem-libet docebit. Tubingae, vt rumor erat, quidam promissit ET VIRTVTES HOMINIS APPLICATA. 13. promisit, se manus huic admoturum operi, sed vtrum promissis steterit, an non, incertus sum. Quare ea mihi, diuina fauenre gratia, incedendum est via, quae ardua satis, necessaria tamen, & in qua praeeuntem adhuc noui neminem. Methodum sequar philoso-phicam, nec praemissas dubias, vel erroneas, nec conclusiones contortas, sed prono vt dicunt alueo fluentes, nec aliorum opiniones, sed quae medita-tiones suggerent propriae, allaturus. Vt ab errore immunis sim totis viribus allaborabo, quodsi vero errores hinc inde irrepserint, me hominem esse sciatis. §. 19. Vtilitatem dicenda procul dubio spira-bunt. Vera enim mea est intentio nihil proferre, nisi quod ad gloriae Altissimi promotionem inter nos pertineret. Et quis vtilitatem tractationi denegaret ? quae hominis, (§. 8. 9.) intellectum adauget (§. 4.), voluntatem commouet (§. 3.), vt nihil faciat vel omittat quam quod diuinas referat perfectiones (§. 7. ), & quidem multas (§. 14.), quaeque prae-iudiciis occurrit (§. 15.), reuelationis excellentiam commonstrat & necessitatem (§. 16.). De prae-senti, qualiscunque sit, opella, omnia haec expectanda esse (§. §. 17-18. ) nuncupant. Patebit quo vsque pertingere possit, debeat ratio sana, quae falsis con-clusionibus, erroneis concludendi prineipiis, nun- quam 14. THEOLOGIA NATVRALIS AD OFFICIA quam est imbuta, vt abunde clarum fiat reuelatio-nem vnice mores nostros vt DEO placeant perfecte componere, voluntatem DEI de aeterna salute per fidem obtinenda homini reuelare, sicque viam pan-dere ad gaudia coelestia. §. 20. Neque minus veri Philosophi nota ex-inde se prodet manifestissime. Non qui ratione gaudet, non qui multa de DEO nouir, sed qui ratione eum in finem ucitur, ad quem eandem diui-na bonitas mortalibus concessit (§. 7.), aut qui vitam cognitioni conformem gerit Philosophus ap-pellandus (§. 11. 12.). Videbis tandem sanioris Philosophiae principia reuelationi non contrariari, sed eidem potius snbordinata esse. Maiori igitur cum pondere, feliciori cum successu improbam istam hominem colluuionem, Atheos puta, erroris con-uinces, qui, nescio quam sibi viuendi licentiam effin-gunt, dummodo se rationi dederint, aur Philosophi nomen, speciem, prae se ferant. Plures L. B. ipse experieris vsus, quam qui ame, cui promissa (§. 17.) iam prosequenda sunt, exponi potuerunt. Faxit DEUS vt metam indicatam, diuino nomini glorio-sam, omnibus vtilem, attingere queamus quam felicissime ! SECTIO I.