I. N. I. DISPVTATIO DE AQVA SANGVINEA MARIAEBVRGENSI, VULGO Von dem in Blut verwandelten Masser bey Marienburg / QVAM SVB PRAESIDIO DNI. GEORG. PETRI Schultzen / PHIL. & MED. DOCT. NEC NON P. P. O. DOMINI PATRONI, FAUTORIS ET PRAECEPTORlS SUI OMNI HONORIS CULTV PROSEQVENDI DIE XXVIII MAII A. M.DCCXVI. IN AUDITORIO MAXIMO PVBLICAE DISQVISITIONI SVBMITTIT AVTOR ET RESPONDENS MICHAEL ADAM GVSOVIVS, Mariaeb. Prvss. gymnasio valedictvrvs. THORVNIil, Impressit Joh. Nicolai NOBIL. SENAT, & GYMN. Typogr. VI R O Maxime Reverendo, Amplissimo atque Praeclarissimo DN. EPHRAIM PRAETORIO, Pl. Rever. Minist. Thorun. Seniori & Pastori Mariano celeberrimo. Pl. Reverendis, Clarisssimis atque Doctissimis Dn. SAMUELI SCHOEN- WALDTIO Ad aedem S. S. Trmit. in N. C. Eccleaiaatae meritissimo. Dn. CRISTOPHORO RADZKI Ad aedem D. Mariae Pastori Polonico fidelissimo. Dn. JOH. REINH. BOEHM Ad aedem S.S.Trinit. Eccletiastae vigilantissimo. Nec non Nob. Spectatissimo atque Consultissimo domino Dn. CASPARI BERNDT Magistro Scabinorum vet. Civit, gravissimo ut & Doctrina & Sanctimonia vita conspicuo Dn. HENRICO PROCHNAU, S. S. Theolog. cultori & Ministerii Candidato dignissimo. Primitias hasce debitae observantiae atque grati animi causa offert MICH.AD.GUSOVIUS. AUT, et RESPOND. CAPYT I. §. 1. PRiusquam de ipso Themate hujus Dissertationis agam, amore patriae ductus ex Historia de Civitate. Mariaeburgensi nonnihil praemittendum esse duxi. Quo tempore, Anno & loco Mariaeburgum sit condita, certa & indubitata res non est inter historicos. Dusburgius in Chronico Prussiae p. 283. annotavit sequentia : Anno 1280 casirum Santyrii mutato nomine & loco translatum fuit ad eum locum , ubi nunc situm est & vocatum nomen eius Mergenburg, id est, Castrum S. Maria, ad cuius laudem & gloriam haec translatio facta fuit. Clarius modum fundationis proponit Hartknochius m Alt und Neuen Preussen fol 405.his verbis: Mit Mit der Fundatien gieng es folgender Gestalt eu. Ver Hertzog aus Pommern Swentopelcus hatte schon An. 1244 in dem ersten Abfall der Preussen im grossen Werder an dem Ort, wo die Weichselund die Nogat sich scheiden, eine Festung gebauet, und hatihr den Nahmen Zanthier gegeben. Aus derselben that er den Kauffleuten und andern, die da zu Wasser reiseten, viel Schaden. Als hernach der Frieden mit ihm geschlossen worden, kam diese Vestung in des Ordens Hande. Wiel aber dieses Schloss an keinem gelegenem Ort gebauet war, hat es der Hohemeister Hartmann von Heldrungen An. 1280. oder 1281 lassen abbrechen, und ein anderes aufsgefuhret an dem Ort, wo jetziger Zeit das Schloss Marienburg noch stebet. Doch war dazumahl nur der erste Stock gebauet, welcher heutiges Tages das alte Schloss heisset. §. II. Ex quibus allatis cognoscimus, quod, licet absente tamen concedente Magistro generali Ord. Teut. Hartmanno Comite de Heldrungen, disponente vero & dirigente Mangoldo de Sterenberg XI. Mag. Provinciali Pruss. sua primordia ceperit Mariaeburgum. Conf. Dusburg. l.c. Num veroCivitatis & Arcis aequalia fuerint jacta fundamenta, inter eruditos lis est Hartknochius l, c. existimans non ita diu post fundamenta arcis jacta etiam urbis condendae esse factum initium, de vero & genuino fundatore his disputat verbis: Di: Stadt wird auch bald hernach angeleget seyn von dem Landmeister Conrad von Tierburg dem Jungern, welcher An. 1283 Landmeister worden. lch habe zwar das erste Marienburgische Fundations-Privilegium gelesen, darin stehet, das es Conrad von Thierburg An. 1276 5 Kal. Maii gegeben habe,und also ware daraus schliessen, das die Stadt noch vor dem Schlosse gebauet sey, und das Privilegium Conrad von Thierburg der altere gegeben habe, aber wiel weder Dusburg, noch irgend irgend ein ander unserer Preussischen Geschicht-Schreiber gedencken, das die Stadt Marienburg solte alter seyn ais das Schlos daselbst, vermeine ich, das die Jahrzahl von dem Abschreiber aus dem Original, so ich recht gesehen, ubel nach geschrieben, und das dieses Conrad von Tbierburg der Jungere sey. Verum enim vero cum certum sit & quotidie eveniat, ut Privilegia recens condendarum Urbivm, Universitatum &c. ante exordia publici juris fiant, ex eo, partim ut scire possint exteri subuitique, partim etiam ut sue immunitatum & beneficiorum, quae in privilegiis subinde promittuntur, eo promptius, citius & alacriusad locum indictum confluant: hinc existimamus non urgere necessitatem, ut cum Hartknochio idem sentiamus, vel adeo de emendando vel excusando anno & Authore Privilegii fundationis simus solliciti. Tantum observandum esse ducimus,ne error alius oriatur de Conditore Mariaeburgi, & Livoniae Arx cum Prussiae confundatur, quod monet Schutz. 1. c. f. 76. his. p.76. An seine Stelle ward geweblet, der sechzehende Hochmeister Ditrich Grave von Aldenburg, ein achtzigjariger Mann, der zu vorn eine geraume Zeit Landmarschalck gewesen war. Diesem Hochmeister Iegen etliche Croniken bey, das er habe das Schlos Marienburg den Hochmeister-Sitz ersten mit Mauren, Graben und Thurmen bevestlget, und darinne die Kirche gebauet, auch ersten die Brucken daselbst uber den Nogat geschlagen, und die beyden Schloser Dantzig und Schwetz auffs neue bevestiget. Was Marienburg belanget, achte ich das es mehrern Theils fur ihm gechehen sey, und der Irrthum dahero in die Cronicken kommo, weil er Marienburg ( nicht in Preussen ) sondern in Lieffland gegenst die einstreiffenden Littbauen ersten gebauet hat. Wie an seinem Ort bald hernach wird zuer seben seyn. Idem pergit fol.77.Zs diesem Jabr( scil. 1336. umb umb Pfingsten bauste dsr Hohmeister (Ditrich von Aldenburg) die Festung Marienburg in Lieffland kegenst der Unglaubigen Ausfalle, auf ein Wcrdtr Romayn; genandt, zwischen Velun und Beisten, welchen Bau sich die Unchristen unterstunden zur verbindern, samleten sich auch dermassen starck zu haussen und noethigten die Christen mit Gewalt, das sie fur diesmahl den Bau unterlassen musten. § III Arcem Zanthir dictam, Schwentopelcus Dux Pomeraniae Anno 1244. in eo loco, ubi Vistula partem aquarum suarum dividit cum Nogato, exstruxit in bello truculento, quod cum Ordine Teutonico feditiosorum Prussorum auxilio adjutus gessit. Quod Hartknochius in notis ad Dusburgium his verbis pag. 238. annotavit. Santhirium fitum erat eo in loco ubi Vistula & Nogadus confluunt. Vt & Schutz 111 Chron.Pruss.fol.27. Vnd damiter genseit der Weissel desto besser moechte einwurtzeln, so bauete er ein neues Schlos Zanthier, an den Ort, da der Nogat und die Weissel zusammen kommen, darumb nicht leichtlich die Schiffe und Weissel-Kahnen ungeplundert vorbey lauffen kunten, rhate auch daraus denen, dis sich des Strohmes gebrauchten, manchen grossen Schaden, Quod testatur hanc arcem eo animo exstructam fuisse, ut hostibus praenavigantibus maximum ex ea damnum posset afferri. Hinc & occasionem hanc bene observarunt & commodo illo, quoties occasio nocendi se obtulit, usi sunt, quod Schutzius 1, c. sequenti folio comprobat, Mittler weil waren die Blbinger so belagert und umbgeben das ihnen gros Mangel an Proviant zustunde, darumb der Land Meister einen Kriegs Obristen Bruder Conrad Brehmer mit 3 Schiffen, die mit allerey victualien beladen, und mit guttm Kriegs Volck: besorget ihn ihnen zum Entsatz zufertigte, weiche als sie bey die Festung Zanthier kommen, wurden von 20. Kahnen des Schwatspols Volck angerennet. $. IV. Hinc patet, quod omnino in satis pro conditione temporis & propositi munito atque utili loco castellum hocce fuerit situm. Quae graves vero causae moverint Ordinem, ut hanc arcem vel Castellum destruere & in alium transferre locum voluerint, non determinabimus. Eadem fere de aliis Prussiae urbibus & arcibus passim in historicis prussicis leguntur. Sic de Thorunio Tit.P.Domini Praesidis Schediasma Historicum l. de Memorandis Thorunensitus §, I. conferri potest. De Culmia Clariss. Hartknoch. In A. u. N. Pr. p. 373. De mutato loco Regiomonti legi potest Schutz. in Chron. Pruss. f. m. 37. nec non de Beyersburgo Idem l. c. f. m. 80. De transpositione autem Arcis Zanthir Conf. Clar. Hartknoch l. c. f. 405. cujus verba jam §. I. adduximus. §. V. Singulare est quod gentiles & Ethnici plerumque Nemora, Arboreta & arbores elegerint, in quibus Diis suis cultum exhibere possent. Quoniam enim putabant Deos muris atque parietibus ob suam immensitatem includi non posse, sed potius sub dio colendos esse ; hinc in sylvis, arboretis atque collibus Deos suos adorarunt iisque altaria in quibus simulacra Deorum erigerent, exstruxere. Postmodum vero cum animadverterent variis tempestatibus corrumpi simulacra, tectis & sepibus contra coeli injurias ea praemuniebant, quae tandem post longum temporis usum in domos atque templa amplissima sunt commuta- mutata. Egregie de his scribit Plinius, in H. N. 1. XII, Cap. 1. De arborum honore: Hae fuere Numinum templa, priscoque ritu ut simplicia rura, etiam nunc Deo praecellentem arborem dicant: Nec magis auro fulgentia atque ebore simulacra, quam lucos & in iis silentia ipsa adoramus. Arborum genera Numinibus suis dicata perpetuo servantur ; ut Jovi esculus, Apollini laurus, Minerva olea, Veneri myrtus, Herculi populus : Quin & Silvanos, Faunosque & deorum genera Silvis, ac sua numina, tanquam & coelo attributa, credimus. Et Seneca Epist. 41: Si tibi occurrit vetustis arboribus & solitam altitudinem egressis frequens lucus, & conspectum coeli densitate ramorum aliorum alios protegentium submovens : llla proceritas silvae, & secretum loci, & admiratio umbra, in aperto tam densae atque continua, fidem tibi Numinis facit. Germani praecipue quercus sacras habebant, testibus Plin. 1. XVI. cap. ult. Crantzio Vand. 1. 6. c. 23. quas singularibus ritibus sacrabant, quos Cromerus recenset 1. 15. Lege, quae de quercu egregie coacervavit Schedius de D. G. lib. II. c. XXIV. inde forte factum, quod Muhammedes sub arbore inauguratus fuerit, ut prodit Elmacinus, lib. 1. Hist. Sarac. Cui autem Deorum singulae arbores sacrae, vide apud Benedictum Curtium, lib. III, de hortis ; & Meursium f. in Arboreto sacro : Item cur arbores & silvae sacrae scil. propter umbram, apud Wauwerium in Paegnio, c. IX. Celeberrima porro Templa, in qvibus oracula olim responsa dederunt, Silvas habuere adjacentes; hic Oraculum Trophonii, Delphicum & Jovis Hammonis, de quo Curt. lib. 4 c. 7. scribit. Tandem ad sedem consecratam Deo ventum est. Incredibile dcitu, inter vastas solitudines sita, undique ambientibus ramis vix in densam- umbram cadente tadente sote, contecta est. Quod vero m ejusmodi solitudinibus vastis & silvis densis templa illa exstructa fuerint, forsitan propterea factum est , ut sacerdotes in solitudine & silvis eo magis fraudes suas tegere potuerint ; hinc quoque iis in Regionibus praecipue, quae silvestres & montanae erant, quaeque cryptis, cavernis, & speluncis abundabant, reperiebanrur. Confer Antonii van Dale elegantissimas dissertationes de Oraculis; dissert. 1. cap. 3. In iis locis quoque reddebantur Oracula atque responsa, quae tamen non a Daemone, sed potius Antistitum astutia profecta videntur, Si paululum saltem inquirimus in eorum ritus atque artes, qua ratione nimirum consulentes responsionibus ambiguis deceperint, eos per certos ritus eum in finem effictos, in anteriori parte detinuerint priusquam ad Oraculum consulendum admitterentur, ut per confessionem peccatorum, per Quaestiunculas curiosas, narratiunculas atque circumductiones aliquid eorum, quorum causa advenerant, elicerent, quae postea ad Antistites & sacerdotes deferebantur, ut sic praemeditari , qualia responsa essent danda, possent, omnino fraudes atque imposturas Sacerdotum depreheurdimus. Imo adeo aatuti erant hi fraudulenti Sacerdotes, ut non quemlibet admitterent, sed si quem forte suspicarentur advenisse, ut in fraudes eorum curatius inquirere vellet, eum dolose interfici curarunt, ne forte eorum fraudes, ex quibus maximas capiebant opes & munera, detegerentur. Ad intima vero Oraculorum nemo, nisi interdum Reges, quos ob summam potentiam admittere debebant, perbucebatur, Et si qui ex singulari quadam gratia alii divites ( qui egregia sacrificia atque B munera munera porrexerant) propius ad ista adyta admittebantur, ita ut introspicere possent, variis tamen rebus atqne artibus prospectus impediebatur, quod-modo allegatus Auctor l. c. cap. 4. de Pythiae Oraculo his observat verbis: At quamvis forte aliqui ex singulari quadam gratia vel alia ex causa, dum ad hanc cellam pervadebant, transirent propius ad ista adyta, ita ut in illa aliquomodo introspicere valerent ; illa obsepta erant laureis frondibus atque obnubilata fumigationibus, ut visus illorum eo satis juste ut aliquid ibi, curatius observarent, istis plane prapediretur, Hinc & prudentiores Ethnici inter quos Philosophi, inprimis Cynici, Aristotelici aliique quam plurimi haec deriserunt, ac omnia Oracula, cum rei veritatem sat clare perspiecrent contemptui, atque ludibrio omnibus exposuerunt. Cic. lib. 2. cap. 55. de divinatione haec habet verba: Eodemqu; modo nec ego publice nescio cui, nec Martis Vatibus, nec Apollinis opertis credendum existimo, quorum partim ficta, partim effutita temere nunquam ne mediocri quidem non modo prudenti probata sunt. Conf. praeterea Dan. Clasen de Oraculis Gentilium Cap. XIX. De iis qui ludibno habuerunt Oraculum & Cap. XX. de iis qui plane contempserunt Oracula. §. VI. Qua ex re quoque Deus Ter. Opt. Max. Populo suo Judaico olim arbores ad altaria plantare serio interdixit Deut. 16.21. Non plantabis tibi licus, ullam arborem, seuex ulla arbore, juxta altare Domni Dei tui, quod facies tibi. Quoniam ritus hic erat. ldololatrarum & Gentilium, adeoque Deo non piacuit pari modo cum idolis coli.Propterea populo suo mandavit ut Silvas paganorum exscinderent & concremarent Deut Deut. 7. 4. Seldenus De jure .N & G 1.2. c. 7. pag. 14. dicit, quod adeo sancte ipsis Iudaeis a Deo fuerit interdictum, ut nec Umbra ab ejusmodi arbore proeedente ipsis frui liceret: Nec per lucum transire fas esset: nisi alia non pateret via: Nec volucrum in eo nidificantium tum ova, tum pulli teneriores, in esum adhiberi possent. Porro nec lignari ex ejusmodi silva, nec panibus in Turno inde calefacto coctis, aut eibis sic elixatis assatisque, nec cinere ligni eombusti uti deberent. Cur vero Deus Opt. M. tam serio populo Judaico id prohibuerit, DIETERICUS in antiquit. Bibl: Ex Deut. XII. v. 3. p. 266. his verbis proponit : Itaque cum ilii Cananai sui idolorum Altaria & templa frequenter in lucis montibusque amoenis erigerent, ut ab omni illa Idololatrarum imitatione esset remotior gens Judoea, universim prohibet in lege, simile quid introduci indivini cultus societatem Deus O. M. dicens Non plantabis lucum. Noluit Deus sui templi ambitum, aut ubi esset tabernaculym, lusis esse consitum, aut arboreulla ornari altare, ne populus ad idololatriam pronus Cananoeorum ritu id videretur factiare. §. VII. Eundem fere cultum Veteres nostri Prussi cum coeteris gentilibus communem habuere, ut silvas & arbores quasdam religiose coiuerinr, iisdemque inviolabilitatem adscripserint. conf. Hartk, im A, und N. Pr, p, 120. & 121 ut & supra allegatum Exceli. Domini Praesidis Schediasma. §. 1. p. 3. 4. Praecipue vero Quercus grandiores, quarum, olim quatuor fuere pro sanctis habuerunt. vid, Clar. Hartk, 1. c. pag. 117. & seqq. Inter qnas una tantae proceritatis & magnitudinis plane insolitae fuit,ut in ejus cavi- B 2 tatem tatem eques ingredi ibique equum suum in gyrum agere posset, quod alleg. Autor comprobat, p. 119. ubi ex Hennebergi Pr. Landtaffeln, p. 472. sequentia adducit : Die Eyche war inwendig hol (scii. 4. Quercus in pago Oppen a Velau parum distante) und so weit, das einer mit einem grossen Gaul hinein reiten und darinnen sieb mit dem Gaul herummer werffen oder tumlen konte. Wie denn solches auch hochloeblicher Gedachtnus Marggraff Albrecht der Elter, in Preusen Hertzog, auch der itzige Bloete Herr Marggraff Albrecht Friedrich gethan. Sie ist aber zu vorn, da sie noch grun gewesen, und ihre Borcken gehabt hat, 27. Ellen dick unten bey der Erden berum zu messen gewesen, wie man das Zengnis und Maas von einem erbaren Rath der Stadt Welan kan kriegen, und ich seibst von dem Rath daselbsten unter ihrem Siegel dessen ein Zeugnus habe auffzulegen und zu beweisen. Solchet Eychen-Baum ist nun amgefalten, hoere wohl langer stehen koennen, wo er nicht so gar ver dorben woere worden : Den schier jedermann so dahin gekommen, ihn zubesehen, hatte seine Nahmens erste Buchstaben, Zeichen oder Marck und Iahrzahl darin gehauen oder geochnitten, das sie also verdurren oder verderben muste. In ejusmodi vero caritatibus arborum optime Sacerdotes Prudd. veterum Kyrvaytae dicti fraudes suas tegere potuisse videntur, cum consulti responsa dederint tanquam ex oraculo aliisque artibus superstitiosis Prussis timorem iiicusserint. Utrum verd tertia Quercus illa sacra circa Mariaeburgum fita fuerit Hartkn. Dissert. 6. §, 5. sequentibus verbis disputat: Tertia ingentis proceritatis quercus est illa, quam Cruciferi Prussiam ingressi, in modum castelli propugnaculis erectis juxta Vistula ripam muniverunt. Explodenda vero hic illorum sententia est, qui Quercum hans eo in loco ponunt, ubi Mariaburgum situm situm est, in qua opinione fuit AEneas sylvius in Descript, Europa c, 29. Quem sequitur Johannes Aubanus Bohemus lib. 3. de Moribus legibus & ritibus omnium gentium Cap. 8. In eundem lapidem graviori insuper lapsu incurrit Auctor Chronici Prussia Belgica lingva scripti, qui non tantum quercum illam ad Mariaburgum ponit, sed etiam sub hac ipsa antiquos illos tres majorum gentium Deos, Percunum, Pikollum & Fotrimpum, cultos fuisse arbiiratur. Vid. Chronicon illud p. 15. Recttius sentiunt, qui cum antiquis Prussicarum rerum scriptoribus eam sitam esse dicunt eo in loco, ubi vetus Thorunium olim jacuit, videlicet uno mlliari ab hodierno Thorunio, Sic enim hac de re Petrus Diisburgensis; Fr. Hermannus Balk, Magister Pruschiae aspirans ad negotium fidei prosequendum, assumpto sibi duce praedicto virtute exercitus sui transivit Wisselam & terram Culmensem, & in litore in descensu fluminis aedificavit An Dn. 1231. Castrum Thorun. Haec aedificatio facta fuit in quadam arbore Quercina, in qua propugnacula & moenia fuerunt ordinata, ad defensionem undique indaginibus se vallabant, non patebat nisi unus aditus ad Castrum. Continue hi septem ftatres habebant naves circa se propter impetum Pruthenorum, ut possent navigio redire Nessoviam, si necessitatis articulus hoc svaderet. In successu vero temporis instituerunt circa castrum civitatem qua postea manente castro translata fuit propter continuam aquarum inundationem ad eum locum, ubi nunc sita sunt & castrum & civitas Thorunensis. Haec Dusburg, part, 3. Chron. cap. 1. Conf. Paullini in Philosophischen Feycrabend p. 575. §. VIII. Inter alia memoranda Arx Mariaeburgensis, Quam Magister Hartmannus de Heldrungen & post eum Ditericus de Aldenburg, variis turribus exorna- B 3 runt runt summaque cura exstruxerunt, praecipuam considerationem meretur: Ob elegantem enim concinnamque structuram suam maxime olim innotuit. Hinc Hartknochius im A. und N. Preussen fol. 407. dicit. In Summa es ist vormahls dieses Marienburgische Schlos der Grosse, Schoenheit und starcken Befestigung wegen unter die 3 vorn hmsten und berubmsten Schloesser des gantzen Europens gerechnet. Eadem pulchritudine & elegantia moti olim Magistri Ordinis Teutonici hac in arce sedem suam fixerunt; qupdallegatus Auctor l. c. de Sigfrido a Feuchtwangen primum factum observavit. Distingvitur autem in veterem & novam arcem, iilaque tempore Sigfridi de Feuehtwangen exstructam esse dicit Hartknochius l. c, pag 406. Michaele de Sterenberg, vero magis munita pluribusque turribus est adornata vid, Idem Hartk, I c. p. 404. §. IX. In hac Arce praeprimis notandus sepulturae locus Magistrorum Ordinis teutonici , germ. Sanct Annen Grufft dictus, de quo Hartknoch l. c, p. 406, seqventia habet: Nach der Zeit hat Dieterich von Aldeaburg der Hobe-Mester das Schlos mit unterschiedenen Thurmen zieren, die treffliche Graben ausmauren, die Kirche zu unser lieben Frauen welche itziger Zeit die Jesuiten inne haben, auffbauen, und unter derfeselben die S. Annen Grufft zum Begrabnus der Hohe-Meister und dabey einen GOttes Acker fur das Convent machen lassen. Seriem Magistrorum hic sepultorum citat. Autor paulo post tradit: ln der H: Annen Grufft die nun offen stthet, und gar nicht in acht genommen wrd, liegen folgende Hobe Meister begraben, Dieterich von Aldenburg, Heinrich Dussner von Arffberg, Winrich von Kniprode, Conrad Zollner von Rothenstein, Conrad Tieber Tieber von Wallenrod, Conrad von Jangingen, Ulrich von Jungingen, Heinrich Reus von Plauen, Michael Kuchmeister von Sternberg, Paul Bellizer von Rusdorff, Conrad von Ehrlichshausen, In gedacher Grufft siehet man noch die Grabsteine liegen, wie wohl man sie schon nicht alle Iesen kan. Hoc autem antrum sepulchrale, quod beatus Hartk. in praecedentibus suo tempore plane non curatum & neglectum scribit, nostra aetate reparatum, obseratum, & clausum est, & sis conservatur in diem hunc usque. §. X. Deinde quoque Carcer ostenditur, ex quo quidam Lithvaniae Princeps, licet bene fuerit custoditus, ferreaque janua atque repagulis circumclufus, auffugisse commemoratur. Schutzius in Chron. Pruss. fol. m. 84. ad Annum 1361. multis hanc historiam exposuit verbis, quam nos quantum fieri poterit breviter explicamus : Kinstondius in praelio quodam Ordinis cum Lithvanis commisso a tratribus erat captus, asque Mariaeburgum in custodiam perductus. Ibi bene custodiebatur, nemoque ad eum admittebatur, praeter servum Magistri, qui captivo, ut alimenta praebere atque de die inservire posset, adjungebatur. Forte Fortuna autem in muro foramen aliouod relictum erat, ut aliquid ibi vel reponi vel cistula quaedam intrudi possit; Quod tamen quoniam variis tegumentis atque tapetibus, dignis captivo principe, erat exornatum, non facile observabatur. Hocce foramen tandem Princeps sollicitus de fuga sub tegumentis animadvertens, anxius atque timidus servo isti consilium suum aperit ; quem jam ante maximis pollicitationibus sibi devinxerat ; qui statim promptus ad exequendum consilium fuit, fuit atque operam suam & auxilium promisit, denique variis in carcerem dolose & clanculum allatis instumentis eliquum murum persodit noctuque cum principe commutatis vestibus auffugit. §. XI. Essent adhuc quaedam in arce veteri observanda ne vero brevitati studentes, simus nimis copiosi, Arcem novam & quae ibi notanda veniunt, paucissimis considerabimus. Primo loco statim occurrit Coenaculum Magistrorum ordinis una cum fratribus solenne & publicum. De eo Hartknoch. I, c, pag. 407 hanc refert historiam. In dem 13. Jahrigen Polnischen Kriege das Schlos belagert ward, und der HoheMeister mit den vornehmsten Ordens-Brudern auff dem langen Saal des neuen Schlosses zu Tisch sas, soll ein Varahter den Pohlen ein Zeichen mit einem ausgebangenen Huth gegeben haben, wohin er die Buchse hinrichten soll, wenn er den eintzigen Pfeiler darauff das gantze Gemach rubet, treffen, und also wenn das Gemach umbfallen wurde, den Hohemeister mit allen Ordens Herrn, so mit ihm gespeiset, toedten wolte. Der Schus geschabe auch zwar, aber ohne sonderlichen Schaden, weil er den Pfeiler verfehlet : das Loch in der Maur wird daselbst noch gezeiget. §. XII. In arce nova quoque turris quaedam germ. Butter-Milchs Thurn juxta Nogatum versus septentrionem sita hoc loco commemoranda venit & jamolim ob ridiculas narrationes inclaruit. Hartknochius varias, qua occasione exstructa fuerit pag, 407. in compendio collegit: dicens: Incolas pagi cujusdam Gros Lichtnau dicti soli fertilitate ad luxum variaque scelera atque nequitias deductos fuisse fuisse, sic ut primo Monachum pauperem in saccum amplum conjectum in camino supposito igne suspenderint, ut ova pareret: Deinde aliquem hominem igne admotum assarint. Denique saceraatem ad suem, quam hominem agonizantem mentiebantur, arcesserint, ut eam ad mortem disponeret; hic autem rem falsam animadvertens simularit se aliquid domi oblitum esse, atque statim equoconscenso magistratui Neuteuehiano haec retulerit, qui extemplo illue protectus, ut in hanc rem curatius inqui rere posset: Sed variis contumeliis ab incolis pagi exceptus & vexatas sit : Ob tales ergo tantasque nequitias loco poenas hanc turrim extruere debuerint & calcem, quae alias aqua solet dilui, lacte agitata germ. Butter-Milch praeparare. Sunt & qui scribunt hanc turrim, batyro liquefacto ab iis totam conspersam esse, & propterea germ, der Buttermilchs-Thurm sive der Butter-Thurm appellari. Nonare nostra est plane alienum, quod de Turri Rothomagensi, quoque Butter-Thurm dicta, narrat Hoffmannus in Continuat. Lexic. Univers tit. Turris : idque sequentibus verbis: Butyri Turris Gall. Ia Tour de Beurre, dicta est Turris Rothomagensis celsissima, ad D. Mariae templum, in qua campana totius Gallia maxima, dicta George de Amboise .40. mill. librarum fuit autem hic Georgius Urbis Archiepiscopus, circa A. C. 1500, qui cum videret, dioecesin suam adeo olei laborare penuria, ut vix sussiceret tempori quadragesimali ; hujus loco Butyri eis usum concessit, ea tamen conditione, ut singuli penderent obolos 6 Turinenses, ex qua colluta pecunia Turrim hanc exstrui curavit; cui inde a Butyro nomen. Conferri quoque potest Beckman. in hist. orb. Terr. c. 6. S. 1. p. 169. Hac occasione mentionem injicio Turris, admiratione dignissimae, C in Muris in Muris civitatis nostra Thorunensis Germ: dtr krumme Thurn. quae dicitur, & loco Carceris timetur. Artificio quodam architectonico singulari eam esse exstructam nullus dubito ; cum ipsa structra interna externaque hoc facile confirmet ; ut hinc Pysani in Italia non habeant, quod tantopere turri sua incurvata quasi superbiant, cujus descriptionem, cit. Hoffmannus in Lex. Univers dedit hanc: Turris Pisana non ad perpen liculum, ut fit, sed maxime proclinata cc velut ruinam minitans, jamjamque casura, ab & Artifice extructa est ; teres eolumnisque clavicularum in morem circumplexa : in quam cum adscenderis mirumin modum timebis, ne illa prolabatur teque ruina opprimat. Inierim eo habitu, quo nunc est, primitus fuisse extructam neque terramotnum injuria, ut quidam rentur, aliquando nutasse & a perpendiculi statu esse dimotam: probant senestrarum ostiorumque limina & ea foramina, quibus tigilla tabulatorum cum construerentur, quiescebant, & sustinebantur; plana enim sunt, non devexa, atque ad libellam consistunt. de hac turri legi quoque potest Paulinus in der Zeic kurtzenden erbaulichen Lust part III p. 165. §. XIII. Notissimum est ex historia Prussica, quod Ordini Teuton. universa Prussia olim paruerit subjecta, & Anno 1454. demum Quidam Status ordinesque Prussici ab eo recesserint, quos Vnio sancta conjunxerat. Hi eodem anno quibus verbis ad Magistrum Gener. Ord. Ludovicum de Erlichshausen in Arce Mariaeburgensi dederunt litteras scriptas, memoriae prodidit Schutz, l. c.f. 208 quas ob multifarias rationes huic Dissertationi inserere licebit. Haec vero sunt verba: Dem Dem Ehrwurdigen Herrn Ludewig von Ehrlichshausen, Hohmeister Deutschen Ordens, Unsern Dienst als es itzund gewand ist zu vor, Ehrwirdiger Herr Hohmeister, nach euer erwelung zu einem Hohmeister, habt ihr von uns erfordert die Huldigung, darzu wir uns willig ergeben, so ferne uns Euer Ehrwirden bey unsern alten Rechten und Freiheiten wolte lassen , und eine gemeine Tagefart halten zu richten Gewalt und Unrecht, welches wir, dieweil ihr unser Herr gewest seyd, vielmahl gefordert haben, es machte uns aber nie geschehen, und hibt uns der geschehenen Dinge, aarauff nie wollen beystehen, wiewol wir auff solche Zusage eure Manne geworden sind, und auch geholdiget haben, des so hat Euer Ehrwirden auch gelobet uns zu halten fur Eure lieben Getreuen, daruber hat Euer Ehrwirden uns lassen schenden, Lestern, Unehren, Meineyd und Verraterey zugelegt, und uns fur Eigen gesprochen, so doch unsere Vater und Vorfahren dem Orden je und allewege getreue Dienste gethan haben, dis aber alles nicht angesehen, habt ihr viel lasterlicber Schrifften von uns Kaysern, Koenigen, Fursten, Herrn, Gemeinden und Staedten ubergeben, Hulff und Beystand bey ihnen wider uns gesucht, durch Eure Gebietiger und sende Boten, die das durch Eure Credentie und macht Brieffe gethan haben, auch uns beleidiget an unsern Gerichten, Leiben, Ehren, Gutern und Wirdigkeiten wider eures Ordens - Brieffe und aller Gebietiger Siegel, auch eure getreue Manne, als Hans und Gabriel von Baysen in frembden Landen durch eure Gebi tiger und Amptsleute erlaubet haben zu fangen, besticken, beschatzen und berauben an Leibes und Gutes sicherheit. Auch haben wir, furnehmlich der Kauffman, euch keine Beschwerung, Hulffe noch Rath weder zu Lande C 2 noch noch zu Wasser wagen haben, sondern uns vielmehr Gewalt und Ungerechtigkeit von euch und eurem Orden geschehen ist, So sagen wir Ritterschafft und Stadte des Bundes in Preussen Euer Ehrwurdigkeit auff, Huldigung und alle Pflicht von der Huldigung, und wollen damit durch diese unsere -Auffsagung dieses Briefes uns mit allen denen die uns beystandig seyn, an Ehren und Glimpff gegen euch und euren Orden, verwahret haben, und uns des Unrechtens, Gewalts, und Eigenthums tnit der Hulffe GOttcs erwehren. Gegeben in Thorn, unter des edlen und Gestrengen Herrn Hans von Baysen Ritter Siegel, auch der Stadt Thorn Secret, deren wir hiezu allesampt gebrauchen, Am Montage nach Purificationis Maria, int 1454. Jahre den 4. Tag Februarii. Land unci Staedte VolImaechtige Raethe des Bundes in Preussen, und ihre Bcylaeger itzo in Thorn versamm- let. Dieser entsags Brieff ward dem Hohmeister uber antwortet, zu Marienburg im Schlosse, am Tage Dorothea als den 6. Februarii, dessen er nebenst den anwesenden Ordens Herrn gar hefftig erschrack, und so wie sie zuvor gantz grimmig waren; die Bundesgenossen zu verderben und hinzurichten vermeineten auch sie hatten nun schon gewonnene Sache, so war itzund Hertz und Muth so erschbagen, daß sie nicht wusten wo sie es am ersten angreiffen solten, denn dieser Botschafft hatten sie sich in Ewigkeit nicht versehen. §. XIV. Ex Arce pedem proferimus ad Curiam atque Templa. De illa non pauca habemus, quae de Fundatione, Privilegiis & Juribus, Regiminis forma, Successione Praeconsulum, Consulum ceterorumque Membrorum &c. in publicum proferr: proferri possent; sed omnia haec & alia dicenda seponimus instituti memores. Quamobrem tantum inculcamus, quod hodie alternarim. Ordines Prussiae Polonicae Mariaeburgi & Grudenti conveniant, & Generales Conventus Germ. Landtage celebrent in Curia, vel si multitudo laborat praesentium, in templo Parochiali. Qui vero ritus & ceremoniae adhibentur cl. Hartknoch l. c f. 647. exposuit, cujus cl, viri Descriptionem multis monitis illustrare nunc non licet, praecipue cum excel, Dn. Praeses alio tempore de speciali hac Materia se acturum esse copiosius mihi aperuit. §. XV. De Templis Mariaeburgensibus utriusque Religionis ceterisque rebus, quae ad Historiam Ecclesiasticam pertinent, nec non de Schola Oppidana nihil addimus, sed L. B. ad Hartknochii Preussische Kirchen - Historim L. VI. Cap, 2 p. 1062. ablegamus , nostra Conlectanea in commodius tempus & alium differentes locum. Vnicam saltem historiam hic adjicimus. Nempe Anno MDCCVII. tempore aestivo, cum ad amplificandum Templum S. Georgii jacerentur fundamenta, accidit ut incorruptum aliquod cadaver femineum in loculo putrefacto effoderetur. Quam diutissime quod terra obrutum in eo loco jacuerit, ex eo cognoscebatur, quod nemo civium reminiscebatur sua aetate aliquem ibi fuisse sepultum, & praeterea plane non patrio consvetoque vestitu erat exornata persona. Quamplurimi homines id cadaver oculis suis perlustrarunt, interque eos inprimis B. Krokisius Med. Doct. & Physicus Civitatis curatius id inspexit atque perserutatrus est, Paucos post dies deinde letifero corripiebatur morbo, legitimoque usu rationis & sensuum c 3 orba- orbatus tandem integro anno misere peracto moriebatur placidissime. Quidam in veneno Cadaveris causam quaerebant morbi, quidam vero eam damnabant sentenriam. Hoc erat memorabile, quod licet loquela destitueretur, hymnos tamen sacros canere potuerit B. Doctor. §. XVI. Ad caput II. properantes, acquiescimus in eo, quod Schutz, l. c. f. 83. de Consistorio Mariaeburgensi antiquo consignavit. Sic scribit: Er (H. von Kniprode Anno 1351) richtete zu Marienberg ein Consistorium an, von Rechtserfahrnen Leuten, die von allen Sachen, und zweiffelhafften Fallen im Lande urtheil funden, und gaben, was sich zu geistlichem und Weltlichem Recht geburete. CAPVT. II. §. 1. OCeanum variis in locis varios habere colores eosq; ordinarios, Geographici scriptores describere solent. Ex quamplurimis sufficiat allegasse Varenium in Geograph. qui 1, i.obs.15. pag. m. 193. sequentia de Oceano observavit: Experientia testatur in locis septentrionalibus mare videri magis atro colore, in Zona torrida fusco colore, aliis in locis caeruleo. Circa Neva Gvinea littora quadam, deprehenditur Oceanus albo, alibi flavo colore. In fretis aqua magis albicare videtur. Ad littora Congi non procul a Baya 'd' Alvaro Gonzales rivus a minera rubra terra, perquam fluit; Sed celebris est propter coloris proprietatem sinus Arabicus ideo dictus mare rubrum, Sunt qui nudam appellationem esse volunt ; & de sumptam sumptam ab Erythreo Rege; alii a splendore, qutm solit radii ab eo repercussi efficiunt, rubrum apparere volunt. Sed magis verisimilis & experientia confirmata sententia est, ruborem illum oriri ab arena rubri coloris, qua in alveo hujus maris & littoris reperitur & ipsi aqua admicetur frequenter. Hujus autem admixtionis, quae contra arena gravitatem esse videtur, causa est vehementia fluxus atque refluxus aqua, sive celeritas & agitatio in hoc mari, qua sit, ut arena vel Sabulum evehatur & agitetur atque ita impediatur a rapida & continua agitatione maris, ut non possit subsiderc: Testantur hoc nauta, qui aquam maris hujus interdum adeo rubram apparere asserunt, ut sangvis esse videatur ; sed si vase excepta relinquatur quieta, mox subsidere rubrum sabulum ad fundum atque in eo conspici. Sape accidit, ut procellae e maris rubri plaga in Arabiam vel Africam irruentes tantam rubrae arena copiam secum vehant & in terras projiciant, ut integros hominum & brutorum coetus sive comitatus obtegat, unde deinde Mumia vera existit. Alia opiniones plurima de hac rubedine reperiuntur apud scriptores, sed omnes falsas esse, experientia, quam adduximus, probat. An eadem vel alia causa sit, cur mare inter Californiam & Americam dicatur rubrum ( Vermego) nondum legi annotatum a scriproribus. Haec licet Varenius verissime a se dici statuat; e re tamen nostra erit, ut audiamus quoque Becmanum in Historia Orb. Terrar. Cap. 3. p. m. 30. de Mare rubro sic scribentem : Sed recentiorum probabilior de nomine opinio est, illud a planta in Mari hoc copiosissime nascente venire, quam Zuph & Zupha AEthiopes vocant, quaeque non tantum inter delicias ciborum in illi tractibus reponitur, sed etiam gratissimo rubore, tum in recibaria tum in pictoria se passim commendat. Quo etiam trahumt appellationem Maris Ziph, qua mare rubrum in sacris aliquoties venit. Nam ipsam ipsam aquam rubro colore esse tinctam, negat Curtius L. VIII. C. 9. ubi Mare inquit certe quo alluitur ne colore quidem abhorret a coeteris. Brunius in Itinerario p. 53. Das Schilff-Meer ist ander Farbe nicht mehr roth als Pontus Euxinus bey Constantinopel schwartz. Lud. Vartomannus iu Navigat. 1 I. C. 21. Satis in confesso est omnibus, quod dictum aequor non est rubrum, sed instar reliqui aquoris. & Joh. Brodaeus in Miscell. L 3. C. 9, Sape numero demultis sciscitatus sum, tempestatibus in hoc mare ejecti quique etiam huc peregre regiones profecti multos dies contemplati essent,, an veritati consentireut, qua de ejus rubra aqua & arena partim vulgo jactarentur, partim etiam a claris hominibus literis mandarentur. Quorum nonnulli mcam insantiam mirari, alii stultitiam ridere inceperunt, quimibi sucum fieri non sentirem. Neminem porro tam stolidum nautam reperiri, qui mare illud rubrum nuncupatum ab Oceano nostro quicquam differre praedicaret. Alios ut taceamus. Ceterum conf. Cellarius in Geographia, Christ Becmanus in in Orig. Lingv. Lat. voce Erythraeum, & Matthesii Disp. Quodin Transitu Israelitarum per Mare Erythraeum non fuerit fluxus & Refluxus Maris. Lips. 1688. hab, Quae deinde sit ratio Maris di saragosso s. Viridis, Becmanus in Hist. O. T. p. m. 25. docet scribens: Color huius maris viridis apparet, qui tamen ipsius maris non est, sed Herba cuiusdam exiguorum foliorum & Nasturcio similis: cuius folia adeo dense & continuo tractu incumbunt Oceano, ut ipsa aqua vix conspiciatur, & nautis saepe multum negotii facessatur, Describitur in Hist, Navig, Belg. P, 1. n.2.p. 3. & ex ea a Varen. l.1. p. 163. quod tanto minus mirum, cum alibi etiam eiusmodi seu Marina seu submarina reperiantur prata: de quibus. V. infr. cap. Vll. §. ult, vid, Idem Becmanus l. c. de Maris de Maris Ignei; & de Albi, Nigri &c. Onomathesiis Grunebergii Sphinx Geographlca. f. m. 24, seqq. §. II. Idem Varenius l.c.p.345. proposidone XIII. de aquis coloratis haec habet, Ad urbem Chinom Belsia (Gallia provinciae) aqua e specu profluit subflava & concrescit in lapidem, In Regno Congi Africarivus rubri coloris in mare labitur. In Valle S. Georgii prope Sultzmat in Elsatia fons aqua rubicunda, dictus Rothwasser. Rubicon est in Italia, profluit e summis Alpium fostigiis; hodie Pisatello dicitur. Alicubi nigri, viridiusculi, &c. coloris profluunt fontes, sed pauci, Causa coloris harum aquarum est a terris per quas fluunt vel repunt, antequam ad fontem perveniunt. Non solum vero a terris, per quas aqua repit, sedetiam & primario a particulis vel terreis vel Mineralibus, quibus & Salia adnumeramus, quas secum provehunt rapiuntue flumina & stagnantes aquae, color aquarum dependet. Haec ut eo firmius concludamus, lubet miscellanea quaedam addere Varenii observationibus. De colore croceo Becman. l. c. p. 80. Maximi China fluvii sunt: Croceus a turbido colore luteo ita dictus &c. vid. Neuhoff. Beschreib. des Reichs China c. 12. De colore rubro Neoburg in Curieusen Hoffmeister Part. 1. p. 74. de urbe Hispaniae, cui nomen Cordona : Ist ein beruhmtes Hertzogthum, hat schoene Saltzgruben und einen Plus, dessen Wasser wie Blut aussiehet Seyfried in Medulla rerum mirabilium Naturae ex Dapperi operibus p. 296 In China bey der Stadt Zee streicht der Each Tan vorbey, dessen Wasser dem Blut aehnlich siehen. Idem p. 298 In den machtigen Strohm Niger in Lybia fliessen 2. Bachlein, das eine fuhret rothes, das ander aber weisses Wasser, pag. 300. In dem Reich Gujana in America findet man etliche D Bach Bache, deren Wasser gantz roth ist. Umb die Mittag Stunde kan es ohne Schaden getruncken werden ; vor und nach aber ist es gifstig, p. 303. ln China bey der Stadt Xanchen ist eine See, nahmem Hungyen oder der rothe. Wann sein Wasser abgedampfft wird, bleibt einfeuerrothes Saltz zu rucke. Ibid ln der Gegend der Stadt Xin liegt der See Xancti, dessen Wasser so roth als Blut ist &c. De Colore nigro Idem Seyfried I.c. p. 297, ln China bey der Stadt Nanhiung siehet man einen Bach Mekiang oder schwartz Dinten genant, dissen Wasser fast Schwartzer als Dinte farbet, p, 30O. ln Neu Spanien siehet man etliche Bache, darin das Wasser schwartzer als Dinte, doch etwas blaulicht ist. De Colore Caeruleo Idem p. 296.l. c. In China unter der Stadt Toning rinnet aus dem Berge Talo ein Flußlein, dessen Wasser Herbstzeit Himmeiblau, und sodann zu farbung der Tücher gebraucht wird. De Colore Viridi idem Seyfried l. c. p. 353. Bey der Stadt Hencheu hat es einen sehr tieffen See, desen Wasser hochgrün : Eben dergleichen eigenschafft hat das Wasser des Sees Luxui bey Vuping, welches der Farbe nach Saatgrun ist, und darneben zu farbung der Tücher, Holtzes und andern Sachen genutzet wird. §. III. Habemus nostris quoque interris Aquam viridem in omnibus fere lacubus & piscinis, dum tempore vernali conspicimus eam viridescentem quemdam colorem oculis exhibere, quodque phoenomenon adpellamus Gem. das Wasser grunt; Sed rerum naturalium non expers statim reperiet illum colorem oriri ex herba quadam muscosa ex fundis quae progerminat isto tempore, & conquassata fricataque quocunque modo & motu aquam suis particulis & succo inqvinat. §. IV §. IV. Extraordinarium Colorem rubrum, vulgo sangvineum, hinc inde esse conspectum in aqua docent variae historiae. De illis exemplis superiorum seculorum, quae Fincelius in tract von Wunderzeichen & Becmanus in Diss. de prodigiis sangvinis ex aliis collegit, nulla faciemus verba ; sed saltem ex Becmani Dissert. cit. p. 17. hoc allegaturi sumus : Recentissimum exemplum est, quod praterito Anno 1675. ab initio Novembris ad finem hiemis usque in Neo Marchia in Lacu ad Pagum Hermsdorff se conspiciendum prabuit, dum primumaqua in ripis ad triginta fere passus sangvinea apparuit, postea glacies eundem colorem assumpsit, non quidem continuum, per totum lacum vero dispersum, adeo ut hic guttas majores, istic veluti sangvinem ex vase minori effusum, illic excrementa disenteria laborantis pra se ferret. Quod an prasagium de senteriae , qua hoc anno totam fere Europam habuit, pra se tulerit, in medio relinquimus, causa vero si quaquam alia in obseuro eft, nisi illa, quam evaporibus ante hac eruimus, in numerum venerit; Retulerunt enim Piscatores, se proximis diebus ante apparitionem huius Phaenameni Nebulam purpuream surgentem & aquam lacus velut pellicula quadam obducentem tribus vicibus observasse. Huic addimus quod in Ephem. Nat. Curiosorum Anni VIII. observ. 79. Elsholtzius annotavit, scilicet quod die 1. Junii Anno 1677. aqua in fossa Berblinensi sangvineum colorem astenderit, ita ut per vices uno plerumque, interdum pluribus locis, non admodum tamen distantibus, ebulliens quasi prosilierit, nec consftanter undis permista manserit, sed sensim ob gravitatem particularum rubicundarum fundum petierit. Pari modo quoque ante quadraginta & quod excedit annos, aqua in fossa Mariaeburgensi circa mo- D 2 lam lam equariam versus vallem colerata visa est, adeo ut Ampl. Dominus Praeconsul, Beatus Caro Ius Stanislaus Teutschmannus literas quasdam hac aqua rubicunda scriptas reliquerit, quae tamen purpureum in fuscum colorem mutarunt. §. V. Ad maxime recentissima Saeculi praesentis nos convertimus exempla & ab initio Mariaeburgensis Aquae sangvineae historiam, de qua haec dissertatiuncula agit, prout eam nobilissimus, doctissimus atque Amplissimus, Praeconsul Civitatis Mariaeb. Dom. Samuel Wilhelmi, avunculus meus aestimatissimus mecum communicavit, consideraturi sumus : Anno 1712. Mense Julio aqua Piscinae cujusdam in pago, Tessemsdorff dicto, in sangvineum colorem mutata est. Paulo post idem in pagis Nidau & Mausdorff, quorum hic in territorio Elbingensi, ille vero in insula Mariaeburgensi majori situs est, accidit ; in hunc fere modum, ut per aliquot dies continuos, piscina haec ab hora 9. matutina ad horam 3. pomeridianam, quo tempore sol radios, suos in eam fibrabat ardentiores, sensim rubicundum colorem induxerit, recedentibus vero radiis solaribus calidis rubedo isthaec, quae instar laccae pictoriae globulatae erat, subfuscum colorem prae se ferens paulatim evanuerit, & aqua eodem modo ac antea limpidissima apparuerit. Observatione dignum est hanc aquam lintea immersa rubro colore tinxisse, & justo tempore vitro exceptam pari modo, ac in piscina, mutatum fuisse. Postquam vero agricola (possessor hujus piscinae) omnem aquam exhauriri curavit, hinc & inde in fundo rubricundus atque crassus limus est repertus; literae hac rubicun- daaqua da aqua scriptae adhuc hoc anno legi possunt, Ircet sensim colorem suum amittant. Sic se rem habuisse docuit copiosius Nobilissimus doctissimus atque Experientissimus Dominus Doct. Paulitz Consul Mariaeb. in literis humanissimis doctissimisque ad Dominum Praesidem datis his verbis: Quae ut proferam in publicum Illum non in malam pro sua humanitate interpretaturum esse partem spopondit Dn. Praeses. Was demnach die angegebene Aquam Sangvinem betrifft, so ist nicht ohne das Anno 1712. meines Erinnerens im Junio & Julio in dem Dorffe Nidane 2. kleine Meilen von hier im grossen Marienburgischen Werder gelegen, An einem gar wenig Ellen in seinem Umbfang begreiffenden alten und verfallenen Teiche, anfanglich von den Nachbahren, nachgehends aber von vielen andern, welchen dieses Neue zu Ohren gekommen, observiret worden, wie das Wasser darinnen zu gewisser Zeit, absonderlich umb die Mittags Stunde, und wenn sonst die Sonne recht heiß geschunen, gantz roth und wie Blut, fürnemlich aber wenn es noch dar zu etwas geruhret worden, immer truber und rother anzuschen gewesen ; Auch wenn man davon etwas auffgehoben in dem Gefasse , eine Weile solche Farbe behalten, biß die grobsten Contenta sich allmaehlich gesetzet, und solches immer bleicher geworden, doch also daß es einer diluirten Purpur Farbe geblieben, und wenn man das Sediment auffgerubrt, die erste Farbe und Trubheit wieder angenommen, endlich aber, und zwar eher als sonst rein Wasser zu thun pflegt, schlemicht, faul und stinckend geworden. §. VI. Huc pertinet quae curiosus Autor der Europ. Fama parte 132. p. 985. retulit. Nahe bey Anklam in Pommern soll sich eine sonderbahre Blut Geschicht begeben haben. denn am A- D 3 bend bend des 22. May (Anno 1712.) ist ein Bauersmann bey einem kleinen Teuch, so bey Spanckau 1, Meile von Anklam gelegen, vorbey gegangen, und als er aus demselben trincken wollen, hat er war genommen, daß das Wasser Blut-roth gewesen ; da er sich denn entsetzet, und zu trincken nicht unterstanden, sondern nur seinen Hut darin getaucht, welcher auch sofort eine blutige Farbe davon bekommen. Alsobald hat dieser Baur solches in dem nahe dabey gelegenen Dorff angezeiget: Worauff die Leute zu besehen heraus gegangen, und befunden, daß der Teich uber und uber roth gewesen, und auff dem Wasser fast eines Fingers dicke recht als geronnen Blut gestanden ; des Morgens aber da die Sonne darauff geschienen hat sich dicse Roethe allgemach verzogen, und gegen Mittag das Wasser wiederum gantz klar gewesen, den Abend darauff, wie sie es abermahlbeschen, so haben sie vespuret, daß das Wasser wie vorigen Abend gleichsam mit Blut sich bezogen, mit dem Auffgang der Sonnen aber, die Roethe fort almaehlich wiederum verlohren ; welches den solgenden Tag als den 24. verschiedene Leute und den 25. des Hrn. General Allarts Excell. sein Priester und Secretair besehen und bey zuruckkunsst in Anklam von diesem rothen Wusser in Flaschen und gefarbte Tucher mitgebracht. §. VII. Porro ex Relationibus Historicis (Novellen & Zeitungen dictis) observavimus idem & aliis in locis accidisse, sic Anno 1713. ex Novellis Ditmarsicis percepimus, aqnam ibidem in fossis rubienndam, glaciemque ab ea tinctam fuisse visam. Eodem anno Lussoviae prope Gustrau situs est pagus, in quo Lacus quidam der Bauren See cognominatus sangvineus apparuit, de quo testimonium quoddam Gustrovium est delatum, Relatum qaoque legimus in hoc hoc lacu igneam nubeculam exstitisse, inquo nigrum quoddam animal apparuit, elapso vero duarum horarum spatio nihilamplius conspicuum fuisse. Ex Holsatia praeterito anno literae die 29. Martii scriptae commemorarunt. Stagnum quoddam cis Praetz cum Piscatores aliqui in eo piscari vellent, sangvineum colorem ostendisse, adeo ut homines isti in diem subsequentem, quo aqua limpida iterum fuit, laborem suum differre cogerentur Haec aqua vitro excepta quiescens sangvinis instar crassi est conspecta. Haec adduxisse exempla sufficiant § VIII. Antequam vero de causis naturalibus hujus Phaenomeni aliquid commemoremus, merito abinitio usurpamus verba Autoris der Europ. famal. c. von dieser Blut-Geschicht hat es viel raisonirens gegeben, und einige deren Ursachen aus natürlichen Gründen hergeleitet; andere aber solche vor was Wunderwerckliches und ubernaturliches angesehen, daren Deutung GOtt alle in bekandt sey. Dergleichen wieder einander lauffende Beurtheilungen giebt es gemeiniglich bey solchen neuen Zufallen, und die Leute des 30. Jahrigen Deutschen Krieges haben deren soviel auffgezeichnet, daß man einen gantzen Folianten davon zusammen drucken koente, Man lasset die Warheit der Erzehlung auff den Hertzen aessen,der sie geseben oder weiter berichtet : und es kan wohl nicht schaden wenn die Hrn, Geistlichen aus solchen Zufallen nach beschaffenbert ihres Auditorii Bußerweckende Meditationes anstellen; Es ware aber auch gut, wenn die in des Nahe wohnende Herren Physici und Medici bald darhinter her waren, die wahre Beschaffenheit solcher blutigscheinenden Wasser unter suchten und ihre Befndung der vernunfftigen Welt auffrichter mittheileten : So koente man die wahren Wunder-Zeichen von andern andern naturlichen Phanomenis unterscheiden, und man wurde sich entweder nicht unnoethig furchten, oder GOtt recht ernstlich furchten lernen §. IX. Hoc tantarunt Medici & Physici; & ductu Elsholrii ad varia confugerunt experimenta, Sic Elsholtzms l.c. occasione fossae Berolinensis vario modo scrutatus est, utrum causam Physicam & naturalem reperire posset. Et quidem primo cumreeens mactatipullisangvine processum instituit; deinde corticum arborearum scobe (qua pro parando corio utuntur sutores ) Postea Roob Sambuci. Cum nec eo multum proficere posset per Bolos, Ochras, Rubricas, terrasque Sigillatas rem explicare aggressus est, tandemque laccam pictoriam aqua vulgari diluit & hoc experimentum convenientissimum fuisse dicit & nihil nisi discrimen aliquod mtercessisse,dum aqua haec quieta reddita non per se iterum cum particulis rubicundis, quae sundum petierint, uniri potuerit nisi prius moveretur. Hinc statuit terram quandam bolarem tincturae purpurissantis exparte hic latuisse, quae successu temporis a scaturigine nova per canales terrae impulsa atque undis fossae eommista prosilierit; Dum vero non continua fuerit ebullitio sed saltem per intervalla revertens, putat scaturigines illas recentes atque tenues ab impedimento quodam interdum obstructas atque deinde iterum ab impetu pellentis scaturiginis reseratas fuisse. Deniq; existimat aliquam antipathiam & fernaentationem inter particulas illas rubicundas atque aquam infossa exstitisse. §. X. Becmanus l supra citato ex vanoribus rem demonstrare laborat his verbis, quae pag. 9. § 6. reperiuntur: Intesim impossibile non esse vapores rubros attolli, tum nota Spiritus Vu- trioli trioli destillatio docet, qua vas recipiens colore subrubro a vaporibus tingi videtur, dum egressum suum parat spiritus, tum nova ex herbis imprimis destillandi ratio qua vapores elevati colorem secum attollunt, & in vas recipiens deferunt. Quod in destiliatione roris solis ita fieri observat Crollius Basil. Chym. p. 164, Aquam Croci etiam & Verbasci florum destillando flavam egredi addit: Qua posteriora tamen Experientia reclamant. In radicibus Pimpinella, quippe qua gratissim o liquore coeruleo turgent, idem invenit diligentissimus Dom. Joh. Sigism, Eltzholtz in Destillatoria curiosa. Nimirum oleosus liquor coeruleus Radicis, intra se tpsum se veluti concentrat affuso sptritu Vini ( nam nullum ejus vestigium remanet post infusionetn factam, licet Radices secta eundem, antequam injiciantur, adhuc habeant) sicque benigno calore ignis motus id, quod vere habet a radice evocatum in spiritum transfundit: Unde & ratio sequitur, cur alia corpora, lutea vel coerulea, & in specte Verbascum & Crocus apud Crollium non eodem modo colorem suum in destillatione communicent, quia sine tenatiori isto oleo sunt, quod in Rore solis & Pimpinella occurit. Idem confirmat varius ille Lixiviorum apparatus, item urinarum colores, sale liquores pro corporum, e quibus natus est varietate, in diversos ejusmodi colores disponente. E quo etiam pluviam purpuream Godofredi Wendelini dijudicandam opinamur, cujus, historia, veluti singulariter ab illo recensita fuit, ut nulla repetitione nostra indigeat; Sed Phoenomeni ratio ad eum modum videbitur se habere quo diximus lixivia colorata generari. §. Xl. Quidam ad mineras Marris forte fortuna proripientes se convertunt. Martem sc. colore rubro tingere experientia testatur, & Metallurgici observant Aquam purpuream in Metallifodinis ferreis Conf. Eph. N. C. An. 8.p. 135. ubi Elsholtzius: Nec defuerunt etiam, qui de terra martiali sive fer- E raria raria, qua Marchia Brandenburgensis alicubi abundat, nonnihil suspicarentur; praesertim si ipsa spirituum miner alium interventu ad fermentationem sive ebullitionem concitata, atque in rubedinem exaltata singularem suerit. Ethanc suspicionem quoad Mariaeburgensem aquam sangvineam corroborare possent Hartknochii im A.u.N. Pr.fol. 527. verba: Grunovius hat hievon folgende Worte : Man fand Bergwerek im Hockerlande, wiewol mit machtiger Vnkost. Es ward gebauet und man kauffte ein Marck Silber umb II. Vierdung Preusischer Muntz vom Hohemeister geschlagen. Die Marck hat 16. Loth oder 20. ( 24.sol es seyn ) Scotgewicht. Ein Centner Kupffer 7, Vierdung. Ein Centner Eisen anderthalb Marck. §. XII. Quidam ad Terram Adamicam confugiunt, & ex ea hujus coloris originem derivant. Quid vero sit haec terra, exponere voluit Elsholtzius in Eph.Nat.Cur. l.c.p. 134. his: Non piget mentionem quoque facere terra, quam Adamicam Philosophi nonnulli appellant, quoniam rubet. Vox enim Hebraica Adamah terram significat rubram. Ejus origo ex Aqua putrefacta, sicut obviam est in piscinis aut lacubus, qui subtractis undis suci evadunt: quod si annos aliquot hoc statu permanserint, superficies ipsorum rubente terra obducitur, quam dixere Adamicam. Sed, quod, pace Elsholtzii dixerim, non solum in exsiccatis fundis haec rubra & mucosa Materia apparet, sed saepissime in aliis scaturiginibus & Fontibus, aquis refertis, ea Materia conspicitur, praesertim in locis paludosis: Et hac ex materia agitata aquam aliquem eoiorem rubrum induere nemo negabit. Ceterum abhac differt terra Adamea, quam describit Ettmullerus in Opp. Med.T. l. p. 773. Terram Damacanam seu Adameam dicunt reperiri in Agro Damascenico in Assiria. Est terra sub rubra, ex qua fabricatum fuisse dicunt Adamum unde vocant cant Adamicam. Haec terra instar Amuleti accommodata, arcere dicitur quavis incommoda obvenientia. Imprimis videatur de hac terra Damascena Nierenbergius intr. de natura Rer. Cap. 17. p. 65. conf. Calovii commentarius iu Genes. p. 253. Num vero Adamus ex Terra rubra sit creatus & vocabulum hebraicum semper in originali textu rubrum significer, eumque colorem denotet, Philologorum relinquimus examini. Non erit in reliquis alienum a scopo ut adjiciamus Sam. Bocharti in Hierozoic. T.2. f. 688 verba epitomat: Asscrimus Hebraum [...] adam,etsi proprie rubere sigmficet, posse tamen aliter sumi, aque Latinum Rutilare, quod sape nihil quicquam quam splendere est, Sed quod maxime ad rem facit, illud ipsum verbum [...] quod hebraice rubere est, Arabice candere significat. Constabit haec a me vere, dici perpendenti, quo sensu [...] id est , lucida, lepra macula a Mose voretur [...] Levit. 13. 19. quod esset alba impense rubra, si [...] nihil quic quam quam rubere significaret. &c. si [...] rubrum sonat, geminatum [...] significabit impense rubrum. Calovius l.c. rem in compendio proposuit : Et certum est, terram in genere quamvis per eam vocem [...] quandoque significari : ac formatae etiam sunt bestia de humo, Gen. 11.19. ut commune sit ortus homini & bestiis principium, quibus commune est terra habitaculum. Notat autem vox [...] etiam pulverem terra l. Sam. IV. 12. 2 Sam. 32. & sormatus homo dicitur pulvis de terra, ut significetur, eum non solum de pulvere terra formatum, sed etiam nil nisi terra pulverem esse, si absque anima & concreata imagine Dei ex ortus sui principio natura eius astimetur: Unde hac amissa audiebat Gen. lll. 17. pulvis es, & in pulverem reverteris. Rabbini quidam Kabbalisticae plane alio modo nomen Adami ex ponunt ex recensione I.H.Othonis in Lexic. Rabbinico Philologico p. 8. Adam per Notaricon est [...] Cinis, [...] sangvis, [...] fel; quia omnes homines ex his constant, Alii Kabbalista insulse dicunt, tres literas in [...] signifi- E 2 care care [...] Adam, Aavid, Messias, quasi hinc concludi posset, Adami spiritum in Davidem, Davidis in Messiam migrasse. § XIII. Singulare plane modo & in compendio proposuit rem & causam atrulit cit, Dn. D. Paulirz in litteris ad Dominum Praesidem datis, Cujus viri, experientia rerum & Judicio edolato excellentissimi, mentem his ipsius verbis proponimus orbi Erudito, ne forte male vertendo vel immutemus vel non bene intelligamus: sequentem vero in modum scribit: Wie nun solches alles nebst mir von unzchlichen theils einfaltigen theils ver ftandigen Leuten angemercket, und sattsam erweißlich gemacht werden kan; das Phanomenon selbst aber von einigen einer übernaturlichen, von anderen einer natürlichen Ursachen, nach eines jeden Urtheil, zugeschreiben, und von diesem einigen roethlichten Adern des Erdreichs der selben Gegend, von jenem dergleichen Farbe von sich ertheilenden Wurtzeln, Holtz, Krauter, Blatter von Baumen &c. von andern was anders darzu angegeben worden: so hat es auch mich veranlasset nicht allein an dem Orthe selbst solches zu observiren, und aller Umbstande mich genau zuerkündigen, sondern auch daheime, einige experimenta daruber zumacheu, und bey andern Autoribus dergleichen Qbservationes nachzuschlagen. Mein unmasgeblich-geringes Judicium von der gantzen Sache belangend, so bin ich zwar weder mit denen, so diesen Effect einem producto vegetabili, noch auch mit denen, so denselben einem Minerali, oder mit Herrn D. Elsholtzio einer Terra bolari zuschreiben, einerley Meinung; angesehen ja eine stheils die Tincturae. vegetabiles ad unam omnes, ob sie gleich post subsidentiam den Liquorem supernatantem etwas tingiret lassen, sowohl von Acidis als Alcalicis instillatis diversimode alteriret werden; die Terra bolares aber, wenn sie zu grunde fallen das Wasser uber sich klar und ungefarbet praesentiren: welches doch beydes in diesem und angefuhrten Berlinschen Casu die experimen- ta anders ta anders beweisen, auch desfalls den Herrn Observatori sich daraus zu extriciren einige schwurigkeit gemachet haben. Weswegen ich denn auff die Muthmassung gekommen, ob solches nicht ex Regno Animali, und von einer gewissen Arth gantz kleiner roethlichter Wurme, welche im Vorjahr bey der ersten durchdringenden Warme fast in allen alten Graben, Pfutzen und Teichen sich generiren, und darinnen im Sommer hauffenweise gefunden werden, in der grossen Hitze aber und gegen die Hunds-Tage sich auff einen Klumpen versamlen und sterben ; die ich wegen ihrer Aehnligkeit fast ad Acaros zu referiren, oder auch mit denen pediculis Vegetabilium, cuivis fete plantae particularibus, zu vergleichen, und als Wasserlause anzusehen solte bewogen werden, wie auch deren exuviis & ovulis, forte rubicundis, so sich zu grunde jetzen, und von denselben post Metamorphoses omnibus jnsectis solennes deponiret, nachgehends aber verfaulen und in einen roethiichen Schlam verwandelt werden, fuglicher zu deduciren seyn moechte ; wenn nemlich solche durch die Sonnen Hitze auffgetrieben, oder auff eine andere Weise in eine Beweg und Vermischung mit dem Wasser gebracht werden. Inmassen denn nicht allein die obangefuhrten Umbstande sambt und sonders hiermit ubereinstimmen, sondern auch noch folgende solches klarlich anzudeuten scheinen; da man bey gaentzlicher Ausschoepffung dieses alten und in vielen Jahren nicht gereinigten Teiches, nicht allein dergleichen roethlichen Schlamm, und zwar an einer Seite mehr als an der andern, gefunden, dahero auch daselbst das wasser am trubsten und roethesten hat pflegen zu werden, wo derselbe am haufftgsten gelegen ; sondern auch folgends da gedachter Teich einmahl davon gereiniget worden, dessen Wasser bestandig rein und klar geblieben; uber dieses auch das von dem vorbin rothen Wasser gesamlete Sediment, davon ich eine kleine portion mit beyfuge, mir genugsam zeugnuß zu geben dunchet, daß es einer viseiden mit Erd und E 3 Schlam Schlam vermischten composition sey. Illustrari potest haee sententia ex iis, quae de simili colore purpureo Oceani ex vermibus orto observavit Varenius l.c Obs 17. pag. 197. ln primae Belgarum navigationis ad fretum Magellanicum descriptione legimus, quod die XII, Januarii, anno 1599, aqua Oceani non procul ab ostio fluvii argenti in Brasilia ( Rio de Plata ) apparuerit rubri sangvineique coloris, sed cum situla haustam aquim accuratius inspexissent, deprehenderunt, quod innumerabilis vermiculorum multitudo, qui rubro colore erant, in aqua illa contineretur, & manu excepti instar pulicum hinc inde saltabant. Nauta appellant pulices Marinos, & putant illos a balenis certo anni tempore evomi sive rejici: alii autumant eos provenire ab innumerabili copia parvorum cancrorum, qui ad terram australem deprehenduntur, qua copia ita mare implet, ut etiam in luce debili, nempe in crepusculo vespertino vel matutino Oceanum nautis prabeat conspiciendum sangvineo colore. §. XIV. Ex his allatis satis cognoscimus aquas quidem quandoque colore rubro instar sangvinis tingi a memoratis causis & mediis naturalibus, minime vero in verum sangvinem mutari: Ut hinc eo magis admirari debeamus Miraculum a Deo in AEgypto per Mosen & Aaronem editum, quando omnes aquae in sangvinem sunt conversae Exod. cap. VII. v. 22. seqq. Cornelius a Lapide inh, 1. acerbitatem plagae ex eo demonstrare voluit: quod 1) Omnis aqua AEqyptiorum versa in sangvinem, totusque Nilus ab AEthiopia usque ad mare. 2) Aqvis sublatis jumenta & homines siti cruciati 3) Pisces omnes emortui fuerint, Hinc 4) computrescente fluvio & piscibus, pestilentia exorta sit, ex qua & ex siti adeo multi enecti jacebant in triviis, ut domestici non sufficerent ad eos sepeli ndos ait Philo. 5.) Aqua non tantum colorem, sed & naturam habebant sangvinis, erantque verus sangvinis : unde si quis siti coactus inde gustasset, consestim confestim acri dolore corripiebatur, ait Josephus. Nos dum ad miraculum divinum retulimus hanc mutationem aquae in verum sangvinem, cogimur statuere Magos aegyptiacos eundem miraculosum effectum revera non prodaxisse, sed vel decepisse oculos, vel aquam tantum coloratam exhibuisse, Dietericus in Antiquit.Bibl.adh.l. f. 172, idem cum nobis sentire videtur. Quanquam inquit, tota mutatio ex rebus fictis & commentiis merisque praestigiis constaret : Et Becmanus in Dissert de Prodigiis sangvinis Cap.IV. §. 1 multus in eo est, ut ostendat fraudes & impotentiam Magorum AEgyptiacorum, concludens: Adeo ut in toto isto miraculorum apparatu Diabolus, simia Dei, nihil aliud effecerit, quam quod omnes simia solent, h, rerum nihil, phantasmatum vero plurimum. Ut ideo mirum nobis videatur, quod Voglerus in de Rebus Physicis & Medicis, quarum in scriptura sacra fit mentio p. 85. ad h.l. scripserit: fuisse tum eadem, Deo permittente, a Cacodoemone de novo gemta. Alterum exemplum 2. Reg. C. III. v. 22. seqq. quod legitur in scriptura S. videtur tantum esse, non vero est. Sic enim docte id explicat cit. Becmanus l.c. §. 2. Miraculi vis hic in aquarum copia quaerenda est, sed falso trahebant. Erat enim ex colore orientis primum & emergentis solis, vid. Iun. ad h. I. Videntes ex oriente sole aquam in torrente colore sangvineam, quod eo tempore maxime aqua radiis icta rutilet, falso opinati sunt propter sitim in semetipsos arma vertisse, & eorum fangvinem per torrentem defluere. Ioseph. Antiq. lib. IX. C.I. §.XV. Dubios nos praeterea reddidit historia, quam de fonte S. Crucis in Hungaria memoriae prodidit Camerarius in Hor. subcisiv. P. III. cap. XV.p. 53. his: Simile portentum apparere scribitur in loco, quo olim Trajanus Imperator, debellatu- rus rus Decebalum Regem, pontem super Danubium tonstruxit, cujus fragmenta hodie adhuc extant, cum inscriptione, Trajani Nervae filii Casaris vere Pontificis, ibi haud longe fons scaturit, qui S. Crucis vulgo dicitur, & magnis miraculis claret,. Quoties enim Rex aliquis Hungariae, vel moritur, vel periculum aliquod subire cogitur, aqua fontis in cruorem vertitur, ad multos hominum langvores, quibus meditur, haut inutilis. Quod accolis longe lateque patet, & longa experientia comprobatum est, sicut Cuspinianus observavit. Ut alia seponamus, quae in Becmano & ab eo allegatis Autoribus nec non: Camerario, Zeilero, &c. leguntur. Sed brevibus ut rem expediamus dicimus 1) Dei potentiam infinitam esse, 2) Rerumpubl. & Principum singularem curam agere Deum, 3) fieri posse ut Deus per certa signa nova & inconsveta homines admonere velit de futuris vel bonis vel malis 4)Probe tamen attendendum esse, ne superstitio vel credulitas vel Ignorantia rerum naturalium pervertat hominum mentes.5) Non esse rationem, ex qua negared ebeamus, Deum rebus naturalibus ad hunc finem uti. Qua ex re si de veritate illorum Prodigiorum & certitudine eventorum constat, &, ut in praesenti themate acquiescamus, universales observationes docuissent, quod hic fons per mutatum colorem sangvineum semper mortem Regum Hungariae praenunciaverit, jure meritoque ad Arcanam Dei providentiam confugiendum esset, non obstante, quod hic color ex mineris metallicis, quibus referta est Hungaria, singulari motu eoque extraordinario duxerit forte originem. Ceterum maxime singularia de signis mortem Principis & personae illustris aliasque vel calamitates vel felicitates adnunciantibus legi possunt in Becmani Diss de Pignoribus Rerum publica- rum rum &C. Camerarium l. c. & Zeilerum in integris epistolis & speciatim de fontibus Seyfried l.c.p. 276. &c. § XVI. Quani plurimas hactenus opiniones eruditorum ex eo potissimum in medium proferre voluimus, ut ex historia Aquarum sangvinearum pateret, non easdem ubique fuisse circumstantias,& quod nobis non licuerit eas praesentes intueri atque examinare; Quodsi hujus voti aliquando fieremus compotes, tunc per Microscopia optima aliaque Experimenta genuinam ut adipisceremur caussam, omnes nervos ingenii operamque indefessam essemus adhibituri. Qua ex reconcludimus unam eandemque causam naturalem sine discrimine & exceptione non posse allegari & concedi omnium Aquarum sangvinearum. Ceterum cum plerumque homines ex singularibus Phaenomenis nescio quid hariolari soleant,& hunc atque illum eventum respondisse iis credant, monemus probe homines, eosque non cum vulgo sentientes, cireumspectos esse debere, ne ignorent, quantum distent aera lupinis ! & ne credulitatis, vanitatis, ignorantiaeque maculis conspurcentur. Brevibus: neque simus contemptores neque adoratores, DEO Sit Laus &. Gloria. Corollaria. 1. Potest Spiritus esse in Loco Physico circumscriptive. 2. Omnes Sensus per Tactum exercentur. 3. Non dantur Actiones indifferentes, quae neque bonae neque malae. 4. Potest aliqllis esse justus sine Justitia Inepta: INepta plebs semper facit miracula. Sed magna naturae benignae evolvere Effecta, profundasque causas sistere Solertis illud mentis est indicium. Sic quid fuit non pridem aquarum purpura, Putas, Gusovi, candide nunc dicere, Quando eximis miraculi sententiam. Inquire inartes tam probe Galenicas, Apollo Te certo coronat purpura, Industrium suum & per aliquot annos hic cum laude versatum Auditorem brevi hoc alhquio & voto omnis Felicitatis dimittit P. IAENICHIUS Gymn.R. Pereximio, omnibusque laudibus digno, Auditori suo, M. A. GUSOVIO, S. P. D. P R AE S E S. ACcipe tuum, & reddt meum. Commendationem publicam industria, Diligentia, ardoris discendi, &, brevibus ut dicam, optime hic acta vita, Tibi debeo, Nihil a Te repeto, prater amorem, tuique praceptoris memoriam. Prius eo prolixiort adfectu do lubentissime, quo magis id es meritus. Paucis multa ; sed citra veritatis jacturam dixi: Id quod quidem omnes Collega mei clarissimi, honoratissimique, nec non Commilitones, dulcissimi mortalium, contestantur & fatentur. Primus es, qui me Prasidem Disputationis tua in Auditorio Maximo elegisti, forsitan eris & ultimus. Me duce, comite & monitore hoc, quod publici juris est factum, conlegisti, & Specimen mea edictisti doctrina, Habebis Censores: Jnvenies quoque amatores. Perinde est. Nam amant alterna alterna Camena, & hac est felicitas temporum, ut liceat Philosophis dicere, quod sentiant. Paras abitum ad Vniversitates Germania. ( O dulcissima recordatio ! ) In iis leges audiesque inaudita, vel ad minimum hic non audienda. Causa non Te latent. Hoc moneo: Reminiscere Eorum, qua vera, & obliviscere, qua falsa me docuisse persvasus eris aliquando certo certius. Ceterum nullius jures in verba & dubites de omnibus, His Te dimitto, & abeuntem saluto Auditorem, redeuntem salutabo Doctorem. Deus Te servet & efficiat, ut tuus obtinendus honor superet meum obtentum. Vale vel milites, GRatia si Medicum decet obsequiumque, medenti Gusovi mores perbene conveniunt. In succum medicas sangvenque reducere chartas Pergat; sudorem laurea certa manet. Gratulabundus deproperabat R. F BORNMANN P. P. JOANNES ARND. P.P. GUSOVIO suo S. QVam praepostera hominum diligentia! Remotissima sectantur incuriosi proximorum. Antiquissima novissimis, absentia praesentibus, aliena suis praeferunt. Eruditus & elegans quis nop putatur, modo antiquitatis multum, parum sui licet seculi teneat Quanto studlo, quanta religione conquiruntur asservanturq; imagines clarorum virorum,quos nunquam vidimus? quorum tamen honor & gratia, quasi satietate langvesceret, si praesentes essent. Quotusquisque suae tam diligens domus explorator, quam alienae ? Principum arces, cubicula ipsa, intimosque secessus recludit, & in his arcana, famae prodit, atque explicat curiositas eadem, quae intra contubernium, intra limen suum facta, vel ignorat, vel negligit. Ad longinqua noscenda iter faciunt, mare transmittunt, pigri & tardi ad ea, quae sub oculis. Quicquid AEgyptus, Syria, aliave miraculorum ferax commendatrixque terra tulit, audita, perlecta, lustrata habent, qui non oculis, ne auribus quidem cognoscunt patriae miranda. Adeo plerumque sordent domestica, usque ad sinisteritatis ac negligentiae reprehensionera. Hanc , Gusovi a Te amo- liris liris Delectaris naturae operibus , quae terra genuit, in qua genitus Ad exteros anteqpam pedem profers, ante pedes posita docte perquiris. Probatur omnibus haec in patriam pietas, rectaque in juvene curiositas Eris civis aliquando percommodus, si extranea tam commode notaveris, Abi felix, redi felicior, vive felicissimus. MAgno, crede mihi, semper cumulatur honore, Qui solers Patriae res didicisse cupit: Quam qui contemnit merito contemnitur, atque Ingrati civis nomen habere solet Tu prudenter agis, RESPONDENS, quando paternas Historias tractas sangvineamque lacum. Gratulor his ausis, Numen Patriamque precatus Ut Tibi cum Patria prospera eunda fluant. Paucis hisce Nobil. Dno. Respondenti Civi & Amico suo svavissimo applaudere voluit JOHANNES WILHELMUS WEINREICH. Mariaburg Pruss Opp. SAngvine nuper aquas vidit Tua Patria tinctas, Tu varias causas, SVAVIS AMICE, lefers. Gratulor ex animo, Numenque imploro supremum, Qui Te multiplici prosperitate beet Dissertationi Polit. Dni Respondentis Amici & Contubernalis sui longe astumatisssimi pauca haec adjicere voluit MARTINUS SCHWANWITZ Thorun, Boruss Oppon. Wilstu Dir Werther Freund/ ein Ehren-ziel auffstecken? Wohlan! so fart nur fort/ in dieser Jugend=Bluht Und glaube festiglich das dir des himmels Gut Zum Lohn der Embsigkeit solch Kleinod werd erwecken. In diesen wenigen Zeilen wolte gegen den hr. Respondenten seine gratulation dienst- willigst abstatten/ dessen ergebenster Joannes Kownacki Mariaeb. opp.