I. N. J. C. DISPUTATIO POLITICA De NECESSITATE SCHOLARUM ILLUSTRIUM In BENE CONSTITUTA CIVITATE Quam DIVINA FAVENTE GRATIA, CONSENSU AMPLISSIMAE FACULTATIS PHILOSOPHICAE, IN ACADEMIA PATRIA, SUB PRAESIDIO V I R I NOBILISSIMI, CLARISSIMI, DOCTISSIMI QUE DOMINI M. DANIELIS HOYNOVII, Fautoris debito Observantiae cultu semper devenerandi, Public[ae] placid[ae]que Eruditorum disquisitioni submittit JOHANNES NAGEL, Gilgenburgensis Prussus, AUCTOR [et] RESPONDENS. IN AUDITORIO PHILOSOPHORUM, Ad diem ultimam Aprilis, Anno aerae Christianae 1698. Horis Antemeridianis. R E G I O M O N T I, Typis FRIDERICI REUSNERI, SEREN. ELECT. BRAND ET ACADEM. TYPOGR. ELEREDUM. VIRO PRAE NOBILISSIMO, AMPLISSIMO atq[ue] EXCELLENISSIMO DN.ADAMO KAHLE, Med. Doct. Experientissimo, Regiaeque urbis Elbingae Physico Ordinario, Musarum Patrono atq[ue] Fautori Summopere devenerando, ut [et] VI R I S PLURIMUM REVERENDO atq[ue] EXCELLENTISSIMO, PRAENO-BILISSIMIS, PRAECLARISSIMIS, DOCTISSIMIS, QUE DN. M. ERNESTO KONIG, Illustris Athenai Elbingensis Rectori & S.S.Th L.L. Orient & Philosophiae primae: Professori dignissimo ac meritissimo, DN. M. JOHANNI URINO, Mathematum Professori celeberrimo, DN. JOHANNI HENNING, Eloquentiae & Poeseos Professori dignissimo, Nec non V I R O CLARISSIMO DOCTISSIMO QUE DN. JOHANNI WOYTIO, Ejusdem Gymnasii Praeceptori Classico Supremo, Dominis Fautoribus, atq[ue] Pr[ae]ceptoribus quondam, nunquam satis laudandis devener andisque Primitias hasce Pregelanas, non ut magnae alicujus eruditionis specimen, sed justissirnae observantiae gratique animi tesseram, in ulteriorem erga se benevolentiam offert AUCTOR. 1. N. 1. §. 1. Ngrati crimen esr, profiteri nolle, unde profe-ceris; invidi est, profiteri nolle, cui profeceris. Neutro horum delectatur ingenuus, imbutusq; melioribus artibus animus: Sed prout erudi-tionem suam e Scholis se hausisse fatetur, ita, quatenus est civis bonus, in civitatis commoda se profecisse, nequaquam ibit inficias. Est enim civitatis conservatio illud centrum, ad quod omnes actionum radii a Peripheria Politica tendunt. Ut autem feliciter tendant, non speculatione otiosa, sed praxi efficitur sedula. Huic praxi, quamdiu inter Musas vivitur, vix ullus concessus est locus: praeceptis tantum im-buimur, ut in civitatem, aut ad regendam Rempublicam delati, abjecto hoc cortice, natare sciamus. Inter praestantissima au-tem Politicae praecepta non postremum est, ea cognoscere, sine quibus civitas esse nequit. Inculcat ea Aristoteles, Philosopho-rum facile Princeps, qui lib. VII. Polit. c.8. ita scribit: Quam mult[ae] res sint numero, sine quibus civitas esse non queat, viden-dum est. Nam quas civitatis partes esse dicimus, e[ae] in his rebus insint necessse est. Ergo operum numerus sumendus est, ex his enim intelligere licebit. Primum igitur victus seu alimentum suppetere debet. Deinde artes: multis enim instrumentis opus est ad vitam degendam. Tertio loco arma: eos enim qui Societatem civilem coierunt, armis instructos esse necesse est, [et] adversus eos, qui ex-trinsecus injuriam facere aggrediuntur. Adhuc aliqua pecuni[ae] vis [et] copia, tum ad usum domesticum atque urbanum, tum ad sumptum rei militaris. Quintum est id, quod primo loco ponen-dum fuit, rerum divinarum [et] ceremoniarum curatio, quam Sa-cerdotium appellant. Postremum est [et] sextum, omniumque ma-xime necessarium, judicium de rebus utilibus, [et] de rebus justis, qua civibus inter ipsos intercedunt. - Quod si quid horum forte A 2 desit, I desit, fieri non potest, ut h[ae]c societas suis ipsa bonis sit contenta. Quoniam autem omnium horum parandorum ratio, tan-quam flumen e sonte, e Scholis illustribus promanat, ideo-que certissima inde fluit conclusio, quod civitas bene constitu-ta sine Scholis illustribus esse nequeat; cujus theseos veritas, supposita effati Aristoteliei veritate, breviter erit demon-strranda. §. II. Hoc autem neminem ignorare opinor, Scholis no-men hoc [...] [...] esse datum; quemadmodum bellum quoque sic dicitur, quoniam est. minime bellum. In Scholis certe otii est vel nihil, vel parum, negotii plurimum. Di-scentes respicis ? De eis verissime dictum est: Multa tulit fecitque puer, sudavit [et] alsit. Abstinuit Venere [et] vino. - - Docentium otia vix centoculus Argus invenerit aut con-spexerit; adeo rara haec sunt! adeo tenuia! Facile album calculum effato huic adjicies, si Tibi in memoriam revoca-veris, tres esse labores, omnium sub sole difficillimos, labo-rem parientis, laborem Imperantis, [et] laborem docentis. Hoc quo-que observandum est, Scholas ad civitatem requiri, non tanquam partem materialem ad suum totum; ut pote cum hujusmodi partes sint Societates minores: neque tanquam formam; quoniam forma civitatis est Respublica: Sed quo-niam Aristoteles l.c. dixit, victum, arma, artes &c. esse ci-vitatis instrumenta, ideoque Schola (sive Academia, sive Gymnasium, sive alia Superioris ordinis) erit necessaria ci-vitatis officina, in qua docetur, quomodo instrumenta illa vel parentur, vel parata alibi, recte adhibeantur. Hisce prae-missis, thesin propositam generali isto argumento probo. Quodcunque talia instrumenta, sine quibus civitas esse ne-quit, vel parat, vel paratorum alibi, usum legitimum osten-dit, illud ipsum est ita cornparatum, ut civitas sine eo esse nequeat nequeat. Sed Scholae illustres sunt tales, quae ea instrumen-ta, sine quibus civitas esse nequit, vel parant, vel eorum u-sum legitimum ostendunt. Ergo Scholae ita sunt comparatae, ut civitas sine eis esse nequeat. Majoris veritas cum nobis ex-tra dubitationis discrimen videatur posita, de minore proli-xior instituenda est oratio. §. III. Primum, quod civitati necessarium, est alimentum, sine quo vita sustentari non potest. Sed in Scholis illustribus docetur atque ostenditur modus acquirendi victum & ami-ctum. Nam Aristoteles l.I. Polit. c.8.9. seq. praecepta tradit de Chrematistica, tum naturali, tum artificiali, de artibus, per quas vitae necessaria comparantur, scilicet agricultura, pe-cuaria, venatoria, piscatoria &c. Agricolae certe (ut alios taceam:) Astronomorum auxilio opus habent, & jam olim ex Archimede didicerunt, Tempora qu[ae] messor, qu[ae] curvus haberet arator. Ubi vero alimentorum maxima parata est copia, ibi demum sapientiae, praecepta legitimum usum praescribunt. Ostendit doctrina de Sobrietate, quantum bibere; doctrina de Absti-nentia, quantum comedere; doctrina de liberalitate, quan-tum, quando, & ubi egeno quoque aliquid communicare debeas. Cum vero ad virtutem etiam [...] requiratur, eam vero nonnisi e Scholis sperare possis; igitur Scholarum, circa acquisitionem & usum alimentorum, necessitatem vides. § IV. Alterum quod civitati necessarium, artes sunt, qua-rum ductu & beneficio omnia instrumenta parantur, & ad conficienda vitae necessaria usurpari ac exerceri, docentur ac discuntur. Atqui tales artes e Scholis Philosophorum de-rivantur, quae Mechanicorum & operariorum omnium Ma-gistrae sunt, ut Scholae non immerito dicantur ein gemeiner Land-Schass / officin und Werckstatt aller guten Kinste / apud Hortleder, de causis belli Germ. l.3. c.88. cum que artes A 3 aliae alia: sint liberales, aliae illiberales: illae Scholis publicis ma-gis sunt propriae, hae vero ita sunt comparatae, ut fundamen-tum & incrementum non aliunde, quam ex artibus liberali-bus deducant. Illae propterea liberales dicuntur, quia libero homine sunt dignae, & vere ex homine faciunt hominem, id est, ut vivat vitam homine dignam. Cum autem sine ta-li vita, beata civitas sperari non possit, cultura bonarum ar-tium oppido necessaria est, quae sine Scholis expectari non potest. Recte omnino Cicero 1. Tusc. Philosophia mater est bonarum artium, nihil est aliud, nisi, ut Plato ait, donum [et] in-ventum Deorum. H[ae]c nos primum ad Deorum cultum, deinde ad jus hominum, quod situm est in generis humani Societate; tum ad modestiam magnitudinemque animi erudivit, eademque ab a-nimo, tanquam ab oculis caliginem dispulit: ut omnia supra, in-fra, prima, ultima, media videremus. §. V. Tertium, quod civitati necessarium, arma sunt: quae primo intuitu quidem Artibus contrariari videntur, sed si rem rectius pensitemus, manibus conjunctis Principem atque Rem-publicam etiam in Sago instruunt. Etenim etiam bruta un-guibus & dentibus armata videmus: homo vero praeterea uti legitime armis suis novit, ne promiscue ferarum more grassetur, & quos libet obvios obtruncet. Docet autem ho-minem Politica, quinam sint armandi? furiosine, an tantum sana mente praediti? Virine, an etiam pueri, quod apud Athe-nienses aliquando factum? Docet Politica, pro quibus ar-ma capienda? pro sociisne, an pro subditis? Docet denique quibus de causis capienda; ne bella sine justitia sint magna latrocinia. Porro Architectura militaris, itemque Tactica equestris & Pedestris, annon sunt genuini Arithmeticae & Geometriae foetus? Frustra est vel maximorum armorum ap-paratus, nisi ab hidce artibus regatur: quoniam autem hae artes e Scholis petuntur, ideoque manifestum est, quantum arma Scholis debeant. §. VI. §. VI. Quartum, quod Civitati necessarium, pecunia est, qua de Poeta ironice cecinit: Qu[ae]renda pecunia primum, virtus post nummos. Aristoteles recte aliquam pecuniae vim, tam ad usum urbanum, quam ad militarem requirit, quia (si Ciceroni credis) nervus est rerum gerendarum. Sed & ad hanc colligendam multum conferunt Scholae. In Scholis enim docetur unde, & quomodo & quanta sint exigenda vectigalia atque tributa. In Scholis discimus, quae materia pecuniae ma-xime conveniat: quae poena adulteratores monetae, publicos illos fures, maneat. Usum denique pecuniarum legitimum non nisi e scholis addisces. Liberalitatis enim praecepta ero-gandis parvis sumptibus certam mensuram praescribunt. Ma-gnificentiae decreta magnos sumptus intra debitos limites coercent, & ab excessu, atque a defectu revocant. §. VII. Quintum, quod civitati necessarium, est Religio: qua de Aristoteles in verbis initio allegatis duo enunciat: pri-mum quidem, quod sine ea civitas constare nequeat: Deinde, quod inter ea, sine quibus civitas esse non potest, sit primum & primarium. In quo quidem, tantum abest, ut erret, ut po-tius & a Christianis & a Gentilibus suum mereatur assensum. Christianorum nomine loquatur Fellvingerus, qui disput. Polit. de causis Aristocr. conserv. §. 3. haec habet: Quomodo non a Religione pendeat felicitas Reipublic[ae]? Ab hac enim jubdito-rum fides est in Principes, obedientia erga Magistratus, Pietas in Parentes, Charitas in singulos, justitia in omnes. Tolle Religionem [et] ostende mihi felicem Rempublicam. Verum potius tamen erit, quod Plato 2.de Republica dixit: Veri DEI ignorationem summami omnium Rerum publicarum pestem esse: Contra Pietate [et] Religio-ne virtutes in civium animis accenduntur, vitia [et] cupiditates prav[ae] suffocantur [et] extinguuntur. Ethnicorum nomine Va-lerius Maximus declamabit, qui omnem Romani Imperii fe-licitatem a Religionis (quamvis Ethnicae) cura his verbis de- rivat: rivat: Non mirum igitur, si pro eo imperio angendo, custodiendo-que pertinax Deorum indulgentia semper excubuit, quod tam scru-pulosa cura, parvula quoque momenta religionis examinare vi-detur: quia nunquam remotos ab exactissimo cultu ceremoniarum oculos habuisse nostra civitas existimanda est. Et paucis interje-ctis haec habet: Omnia namque post religionem ponenda semper nostra civitas duxit; etiam in quibus summ[ae] Majestatis conspici decus voluit. Quapropter non dubitaverunt, sacris imperia ser-vire: Ita se humanarum rerum futura regimen existimantia, si divin[ae] potenti[ae] bene atque constanter fuissent famulata lib. 1. c.1. n.8. & 9. Unde vero Religio sua capit praesidia, nisi e Scholis? Ibi plantamur, irrigamur, crescimus. Scivit hoc Julianus Apostata; quapropter ut Christianismum eo felicius oppri-meret, Christianos a Scholis repulit, ludumque literarium solis gentilibus patere jussit. Ruffin. lib. 1. Hist. Eccles. cap. XXXII. Carolus vero IVtus, ut suae Bohemiae eo magis pro-desset, Scholas publicas, instar P[ae]risiensium, erigi curavit. Du-brav. lib. XXII. Hist. Bohem. §. VIII. Postremum, quod civitati necessarium, est judicium de rebus utilibus [et] causis ac libitus civium. Judicium prudens earum rerum, quae prodesse queunt civitati, ut scilicet illae probentur, contrariae autem repudientur, dependet ex scien-tia Politica; judicium vero de causis civium & litibus juste dirimendis pertinet ad forum & curiam, ubi Juris prudentia magistra est. Sed tam Politica, quam Jurisprudentia in Scho-lis illustribus docetur ac discitur, ut nisi quis in his Scholis istas scientias exacte edoctus fuerit, tanquam imprudens nullum judicium de memoratis rebus ferre possit. Stante itaque illa tam arcta judiciorum necessitate, de qua Arist. lib.4. Politic. c.4. agit, inquiens: Necessarium est, esse aliquem, qui jus dicat [et] decernat: Stabit etiam summa scholarum publicarum & in iis Jus docentium necessitas, quippe sine quibus ne ulla quidem quidem Respublica gubernatur. Nam (ut Gregor. Tholosa-nus lib. 17. de Republ. c. 11. num. 4 inquit) res omnium in Re-publica maxima judicium de commodis [et] justis, [et] inter ipsos ci-ves, quod est reddendum a juris peritis in bene instituta Republica: cum sine illis civitas habitari nequeat, [et] felices sint contra Res-public[ae], si eam videlicet sapientes regant, alioquin inutiles leges, si ill[ae] non manifestarentur, [et] in his non assvescerent cives: qui neque assvescere possent, si non instituerentur in illis, cum jura stare non possint, nisi sit aliquis Jurisperitus, qui ea in melius quotidie perducat. §. IX. Sed hactenus juxta ductum Aristotelis brevissime tantum demonstravi, Scholas illustres, ad omnia ea, quae ipse maxime necesaria civitati existimat, sine quibus nec ci-vitas esse, nec constare potest, plurimum conferre, atque propterea civitates illas omnino felices esse depraedicandas, quae talibus gaudent, utpote per quas felicius, citius, facilius ad ea pervenire & ea sibi acquirere honesto ac justo modo possunt, quam quidem eae civitates, quae talibus Scholis ca-rent. Si jam pluribus felicitatem civitatum Scholis illustri-bus gaudentium demonstrare, & dicta continuare vellem, non minora nec pauciora mihi suppeterent argumenta. Sed nec temporis & conditionis praesentis ratio, nec chartae angustia permittit, vel Aristotelea dilatare, vel alia pro lu-bitu adducere. Recensebo tamen strictim, quae huc facere puto. §. X. Nimirum inter ea, quae civitatibus ex Scholis illustribus obveni-unt, earumque felicitatem adaugent, non ultimo loco collocanda mihi videntur sequentia: (1) Educatio liberorum commodissima, tum ob Professores Probitate & eruditione conspicuos, quos in gremio civitatis habent; tum ob privatos Praeceptores, quorum copia illis, exiguo ut plurimum pretio, suppetit, & qui discipulos suos parentibus longe melio-res reddunt,quam acceperunt, ut est apud Senecam lib. 1. de benef. cap. VIII. cum alias civitates uno alterove contentas esse oporteat. Quid? B quod quod, cum hisce quoque saepius destituantur, indoctis ludimoderatori-bus splendidarumque ineptiamrum magistris liberos suos erudiendos tra-dere, aut, si hoc evitare cupiunt, ad remota Palladis emporia, non sine multis & magnis impensis, saepius etiam rei familiaris naufragium faci-endo, amandare, deq; absentium salute perturbari & extimescere cogantur! Addo quod ob defectum hujusmodi scholarum, summa saepe ingenia, quorum res angusta domi, in occulto latere, bubulcorum, porcariorum equisonum, agasonum, opilionum [et]c. munere defungi, vel, si res bene cadat, ollas tornare, vel caligas consuere cogantur, quos si Melpomene femel placido lumine vidisset, ut loquar cum Horatio IV. Carm. Od. III Sublimi ferire sidera vertice, [et] volitare per ora virorum cum omnium bonorum applausu ( malis enim ne Jupiter quidem ipse placet) potuissent. (2) Cura sanitatis accuratissima [et] prudentissima, ob M dicorum experientissimorum praesentiam, cum alibi multi, vel gravi-bus morbis affligi, vel vi eorum plane extingui cogantur, cum medica solertia instructorum, copiam habere non possint. §. XI. (3) Prudentia [et] cognitio optimarum rerum, quam cives ob quotidianam cum eruditis conversationem (quia teste Euripide in Andromacha, [...] [...] [...] [...] [...]) placide scilicet colloquendo & doctas audiendo reddendoque voces, sibi com-parant, indeque longe felicius, quam sita ab AEgeria Numa Pompilius quid rectum, quid curvum addiscunt, adeo ut jures quosdam inferioris fortis homines in medio Heliconis enutritos esse. Sicut enim, si in aestivo sole obambules, non potes non incalescere: Sic, si frequenter cum do-ctis converseris, variam quoque doctrinam imbibes. Scivit hoc Caro-lus IV. Imperator, qui quamvis multarum Scientiarum cognitione esset imbutus, tamen maluit disputationem ultertus audire, quam simul cum famelicis Aulicis ad coenam abire. (4) Celebre nomen [et] fama (o-mnium commodorum alias praestantissima ac propterea alterum patri-monium dicta) quam civitates illustribus Scholis sflorentes ob viros re-rum varietate & usu perdoctos nanciscuntur, ut, quos alias vix proxi-mus noverat pagus, & quae a praetereuntibus vel Diogenis lucerna quae-rendae erant, illorum eat Hyperboreas jam passim fama per urbes, & ipsae extremis Lybia noscantur in oris. Ovidius mihi assensum prae-bet, qui de civitatibus propter viros doctos illustribus, ita coeinit: Mantua Mantua Virgilio gaudet, Verona Catullo: Peligna gentis gloria dicar ego. Pariunt hanc famae celebritatem scripta doctorum virorum, utpote quae non tantum suo velut genio exsuperant monumentum quodvis [ae]re perennius regalique situ Pyramidum altius, ut de suis loquitur Hora-tius lib.III. Carm. Od. ult. sed & incolis non parum gratam atque ama-bilem reddunt patriam, ut peregrinis etiam in oris grata loci animum subeat recordatio. (5) Ornatus [et] aptior commodiorque structura [ae]di-ficiorum, Mathematicorum ac doctorum virorum inventionibus de-bita, ut laxe & magnifice habitare, bonis ac illustribus, nec non com-modo loco sitis domiciliis uti possis, cum in aliis civitatibus praeter tem-pla, arces & curias nil nisi casas stramine contectas angustaque tuguriola voraci Vulcauo esca certissiima, & ad quemvis fere ventorum impetum ruinam minantia videas; aut si quae ampliora ac stabiliora reperias, per-magno illa constitisse putas, cum illorum artifices remotioribus ex locis arcessiti, maximique sumptus in iis positi fuerint. Nec sane destituitur ille domiciliorum splendor (modo non in luxum, & sic etiam in luctum degeneret) sua utilitate. Cum enim talis multos tum Studiorum cultores tum alios etiam alliciat atque oblectet, conducuntur hinc in ejusmodi aedibus Musea, & civium crumena ingenti quotannis repletur pecunia, unde illi post multorum annorum decursum non solum ruinosa tecta re-ficere deformitatique illorum auxilium ferre, sed & nova exstruere pos-sunt. Quae quidem regula, quamvis hic loci non valeat, alibi tamen optime procedit. §. XII. (6) Promotio liberorum felicior; Cumprimis filiorum ad officia publica (quae in ejusmodi civitatibus multa sunt) videlicet ad Profeissones vel in Academiis, vel in Gymnasiis, vel in aliis Scholis illustri-bus obeundas, ad munera Ecclesiastica sacra, dignitates Senatorias, Con-sulares, judicia civilia. Imo filiabus quoque Thomas Sagittarius Prof. quondam Jenensis, eandem felicitatem adjudicat, ratione scilicet matri-moniorum, quibus illae doctis & honoratis viris, Magistris videlicet, Pro-fessoribus, Pastoribus, Licenciatis, Doctoribus, Superintendentibus. Con-siliariis intimis, summorum judiciorom Assessoribus elocantur, & ope maritorum suorum amicis & propinquis obviam ire possunt, quae alias, si absque Scholis illustribus civitas foret, infima in sentina haerere & glande veteri famem solari, aut etiam sutori, vel alii sordido opifici nubere coa- ctae ctae [fnissqnt.] Confer. dictus Autor in Tract. von der hochsten Gluck- seeligkeit der Stadte / in welchen Academien auffgerichtet sind / it. M. Schvimmeri Tract. de Academiis [et] Academicis Professoribus, Caselii oratio de Bono Academico Helmstadii habita idibus Octobris An. 1590. Nicolai Reisneri de Acad. [et] Scholis. (7) Divitt[ae] quibus memoratae civitates affluentiores sunt, quam illae, quae istis carent, & alia commoda varia, quae ex Scholis illustribus, Academiis cum primis, velut ex capillis Apollinis, seu pleno Amaltheae cornu suos in hospites & do-micilia abunde destillant, multorumque inopiam sublevant. Quod si enim illa, quae Musarum consecranei mercatoribus, institoribus, suto-ribus, sartoribus; pro cibo, potu, lectisque hospitibus; pro vino Oeno-polis, (ut aliorum, studiosos pecunia emungentium ingentem catalogum taceam) quotannis exsolvunt, ad calculos revocentur, nae ingentem inde pecuniae summam emersuram, nemo facile iverit inficias. Unicum duntaxat (quo de aliis judicium eo facilius ferri possit) de cerevisia, quo-tidianae experientiae conveniens, esto exemplum. Fingamus enim, aut revera etiam statuamus hanc Academiam quadringentorum Studioso-rum numero florere, & quemlibet horum integram cerevisiae mensu-ram (ein Stoff) quotidie exhaurire (quam quidem paucorum Sobrie-tatem largiores aliorum haustus majoribus sumptibus augent;) cum igitur integra mensura 4. grossis Polonicis veneat, posito legitime cal-culo emergent fere 20000. fl. Pol qui a quadringentis SOBRIIS Stu-diosis soli cerevisiae quotannis impenduntur. Et haec sunt, quae de ista quaestione dicenda esse videbantur: dicta fuissent plura, & quae delicato palato magis essent accepta, nisi praeter specimen Theologicum, de pro-cessione Spiritus Sancti mox exhibendum, Tertium quoque & vires & tempus & chartam omnem ab-stulisset. S. P. G.